118 min. / USA
Eindelijk! Het is gebeurd, go tell it round the
mountains, ik heb nog eens een absolute vijfsterrenfilm gezien!
Elke lagere waardering van ‘Adaptation’ zou onrechtvaardig zijn:
dit is een film die je uitdaagt, die hoge eisen aan je stelt met
z’n plotse wisselingen in toon en zelfs genre, en met z’n
verschillende waanzinnige plotwendingen, maar die je inspanningen
dan ook ruimschoots beloont. Scenarist Charlie Kaufman (die zich
voor de gelegenheid liet helpen door zijn fictieve tweelingbroer
Donald), en regisseur Spike Jonze (spreek uit als Jones), maakten
in 1999 ‘Being John Malkovich’, een zeer bizarre maar volstrekt
originele komedie die heel wat ogen opentrok en wenkbrauwen deed
fronsen in Hollywood. ‘Adaptation’ is op z’n eigen manier nóg
vreemder, en hij is in ieder geval complexer, maar dat wil niet
zeggen dat Kaufman en Jonze gewoon hun trucs van verleden keer één
stap verder hebben genomen. Nee hoor, ‘Adaptation’ is een heel
ander beestje. Moeilijker, dramatischer en lyrischer dan Malkovich,
is dit een intelligente, tragikomische film over writer’s block,
life block, love block en alle andere soorten block die je maar
kunt hebben.
Charlie Kaufman (Nicolas Cage), is de succesvolle scenarist van
‘Being John Malkovich’, die tijdens de tournage van die film
(cameo’s ahoi!), het voorstel krijgt het boek ‘The Orchid Thief’
van Susan Orlean (Meryl Streep) om te vormen tot een script. Dit
boek bestaat overigens écht, en wordt aangehaald als de bron van de
film.
‘The Orchid Thief’ gaat over John Laroche (Chris Cooper, uit
American Beauty), een bizarre zuiderling zonder voortanden, die
beschermde orchideeën gaat stelen uit natuurreservaten. Maar het
boek heeft niet echt een plot, het is meer een overpeinzing over de
betekenis van bloemen – hoe ze zich aanpassen (of adapteren, zo u
wil), aan hun omgeving en daardoor nooit aan schoonheid moeten
inboeten. Allemaal goed en wel, maar hoe moet Charlie daar ooit een
scenario uit puren?
Charlie, dik, kalend, zweterig en hevig contactgestoord, zit
bovendien opgescheept met zijn broer Donald (Cage opnieuw), die een
drie dagend durende cursus scenarioschrijven voor dummies heeft
gevolgd en hevig wegtikt aan een seniel scenario genaamd ‘The
Three’. Het gaat over een seriemoordenaar en de flik die achter hem
aanzit, weet u. En op het einde blijken ze één en dezelfde persoon
te zijn! Het makkelijke succes van zijn broer frustreert Charlie
enkel nog meer, en in z’n wanhopige strijd met het lege blad,
besluit hij zichzelf in het scenario te schrijven – het wordt het
verhaal van een dikke, kalende, zweterige en hevig contactgestoorde
schrijver die een scenario probeert te puren uit een roman over een
orchideeëndief die… Enzovoort.
Ondanks de nogal vreemde wendingen die het verhaal soms neemt, en
de fictieve voorstelling van de personages (Kaufman, Orlean,
Laroche), is het duidelijk dat veel van de emoties achter
‘Adaptation’, gebaseerd zijn op de werkelijkheid. Kaufman kreeg
inderdaad de opdracht ‘The Orchid Thief’ te verfilmen, en kijk eens
naar het resultaat. Hoe kom je van dat boek tot dit scenario zónder
precies die twijfels en angsten mee te maken, die Charlie
overvallen in de film? De hele film lang wordt een subtiel
spelletje gespeeld met fictie en realiteit, waarin mensen (een
fictieve versie van) zichzelf spelen, of zichzelf laten spelen door
een ander. Zelfs tot na de aftiteling (blijf dus rustig even
zitten), wordt die illusie in stand gehouden en aangesterkt.
Voor een groot gedeelte draait ‘Adaptation’ rond de zoektocht naar
een waarlijk origineel idee, een écht goed scenario, in een
industrie die teert op middelmatigheid, zoals het gepredikt wordt
door de cynische professor van de cursus scenarioschrijven (Brian
Cox), een man die bestaande scripts schijnbaar beschouwt als
blauwdrukken voor toekomstige, die eindeloos gerecycleerd kunnen
worden. Hij biedt gemakkelijke oplossingen, zoals: gebruik géén
voice-over om de gedachten van je personages duidelijk te maken, en
vooral géén deus ex machina! We zien de man op z’n podium staan
verkondigen dat als je dit deeltje van dat verhaal combineert met
dàt element van dit scenario, dat je dan automatisch iets zult
produceren dat mensen zullen willen zien. En hij heeft gelijk –
maar zul je ook iets produceren dat jij op je cv wil zetten?
Charlie Kaufman wil dit soort van quick fix niet gebruiken om zijn
verhaal mee te banaliseren, maar hij weet niet hoe het dan wél moet
– zal hij uiteindelijk nog wel een andere keuze hebben dan toe te
geven aan de clichés die iedereen hem schijnt aan te praten? Zal
hij gewoon de weg van zijn broer moeten volgen en het één of ander
halfzacht thrillerplotje moeten introduceren om de film geschreven
te krijgen? Of om het simpel te stellen: zal hij zichzelf moeten
aanpassen, adapteren, aan de standaards van anderen? Dat betekent
natuurlijk dat hij zijn ziel zal moeten verkopen en iemand anders
worden dan de gevoelige, originele creatieve geest die hij is, maar
goed, hij kan zichzelf toch al niet uitstaan zoals hij nu is.
Parallel aan Charlie’s verhaal zien we trouwens de relatie tussen
Susan Orlean en John Laroche – we ontmoeten haar als een vrouw die
vastzit in haar leven, maar in haar omgang met Laroche, wordt ze
gedwongen iemand anders te worden, zich aan te passen aan die heel
andere leefwereld waarin ze terecht gekomen is. En door die
aanpassingen gaat ze zich eindelijk weer goed voelen.
Dat is zware kost – ‘Adaptation’ is een film die zich op vaak twee
of drie niveau’s tegelijk afspeelt; de plot is vaak al moeilijk te
volgen en dan bent u er nog niet achter wat die allemaal te
betekenen heeft. Het helpt ook niet dat de film, ongeveer een half
uur voor het einde, plots een draai maakt van heb-ik-jou-daar, en
weer iets helemaal anders wordt. Dat zijn nu eenmaal de regels van
het spel voor Jonze en Kaufman: ze behouden zich tot op het laatste
moment het recht voor om hun film helemaal om te gooien, en het
publiek moet maar volgen. Sommigen zullen die verandering in toon
op het einde niet kunnen waarderen en inderdaad, vooral dat laatste
deel kan behoorlijk bevreemdend werken. Maar hoe meer je erover
nadenkt, hoe intrigerender juist dat deel wordt. Zonder te
verklappen wat er precies gebeurt, kan ik u wel vertellen dat de
voice-over plots wegvalt, en dat we een deus ex machina van
jewelste krijgen. Bijna alsof de film plots in handen van een
andere schrijver is gevallen. Donald, in plaats van Charlie,
bijvoorbeeld.
Jonze en Kaufman bieden ons hier twee uur geïnspireerde waanzin mét
betekenis, en het zijn knappe acteurs die zich hierin staande
kunnen houden. Nicolas Cage trekt zich op uit het moeras der
slechte actiefilms en melige tranentrekkers om eindelijk nog eens
een perfecte acteerprestatie neer te zetten – zijn eerste sinds
‘Leaving Las Vegas’. Cage zet twee personages neer met een identiek
uiterlijk, maar totaal uiteenlopende karakters, en het is een grote
verdienste dat we als publiek nooit twijfelen naar welke van de
twee we nu aan het kijken zijn. De Charlie van deze film is vaak
hilarisch in z’n navelstaarderige levensangst, maar wanneer puntje
bij paaltje komt, weet hij ook onze emoties op precies de juiste
plaats te treffen. Hij kan het nog wel, onze Nic – waarom doét hij
het dan niet wat vaker?
Meryl Streep laat haar trukendoos van ‘The Hours’ ditmaal dicht, en weet te
overtuigen met een frisse, onbevangen rol als Susan Orlean. Ik kan
mij er bij deze actrice nog steeds niet toe brengen om uitzinnig
enthousiast te zijn – het blijft wel Meryl Streep natuurlijk – maar
toch… Let trouwens ook op Curtis Hanson, regisseur van ‘LA
Confidential’, ‘Wonder Boys’ en
‘8 Mile’, die hier een cameootje
speelt als haar echtgenoot.
En dan is er nog Chris Cooper, ooit de stiekeme homo uit ‘American
Beauty’, nu een zeer geestige overjaarse hippie die rondrijdt in
een vreemd ruikend busje. Nog niet echt bekend bij het grote
publiek, maar dat zou wel eens kunnen veranderen – zijn
droogkomische rol hier leent zich daar althans toe.
‘Adaptation’ is een film die z’n vijfde ster verdient door zuivere
lef en originaliteit. Een film om minstens twee, drie keer te zien.
En hoewel ik er niet zeker van kan zijn, ben ik er vast van
overtuigd dat dit er zo eentje wordt die met elke visie beter
wordt. Voor wie het nog niet begrepen had, drie simpele woorden:
niet te missen.
http://www.sonypictures.com/movies/adaptation/
