Jan Verheyen en de critici: echt grote liefde is het nooit geweest.
De man z’n eersteling, ‘Boys’, werd afgedaan als een oppervlakkige
en tamelijk vulgaire poging om de Amerikaanse tienerkomedie na te
apen. Daarna trok hij naar de VS voor de mislukte neo-noir thriller
‘The Little Death’ (naar de film gaan kijken zorgde voor een gevoel
dat verdomd goed bij de titel paste) en in de voorbije jaren heeft
hij zich geprofileerd als grossier in 90 minuten durende
reclamespots voor Telenet en Het Laatste Nieuws, handig vermomd als
voorspelbare feel good movies. Geen film van Verheyen of de pers
vermorzelt ‘m, maar ik geloof nooit dat hij er nog van wakker ligt.
De twee ‘Team Spirits’ en ‘Buitenspel’ lokten massa’s volk naar de
bioscoop, voornamelijk opgemaakt uit kinderen van 13 of jonger
(check vooral de reacties op onze recensie van ‘Buitenspel’).
En toch – in 1996 is het ‘m één keer gelukt om een film te maken
die bij de critici in de smaak viel. Waarschijnlijk niet geheel
toevallig was het ook zijn commercieel minst succesvolle. ‘Alles
Moet Weg’ lokte slechts 50.000 man naar de bioscoop, maar wist
sindsdien een cultstatus te bereiken via tv-uitzendingen en recent
een dvd-release. Dat de film een artistiek succes was en blijft,
ook tien jaar later, is ongetwijfeld gedeeltelijk te danken aan de
nederigheid waarmee Verheyen terugkeerde uit Amerika. Zijn avontuur
daar was op een mislukking uitgelopen, en dus kwam hij naar huis om
deze relatief low budget film te maken, zonder pretenties,
zonder “ik zal daar eens de filmwereld gaan veroveren”-gevoel. In
‘Alles Moet Weg’ voel je de aanwezigheid van een Jan Verheyen die
blij is dat hij nog de kans krijgt om te filmen, en in gedachten
nog niet noodzakelijk bezig is met zijn product placement en
zijn promotiemachine. Bovendien werd de regisseur ook goed omringd.
Zijn film was gebaseerd op een boek van Tom Lanoye (de enige
rechtmatige opvolger van Hugo Claus als grote meneer van de Vlaamse
literatuur), die ook van nabij betrokken was bij de productie. Als
ik een slecht karakter had, zou ik rond Verheyens samenwerking met
Lanoye de uitdrukking “bien étonné de se trouver ensemble”
gebruiken – maar dat heb ik natuurlijk niet. En in de hoofdrollen
krijgen we Stany Crets en Peter Van den Begin, twee acteurs die al
wel samen hadden gespeeld voor de Blauwe Maandag Compagnie, maar
hier voor het eerst in een filmproject opdoken, en daarmee een
samenwerking begonnen die ertoe heeft geleid dat hun namen
routinematig in één adem worden genoemd.
Stany Crets speelt Tony, een rechtenstudent die walgt van zijn
eigen leven als fils-à-papa en besluit om alles over een
andere boeg te gooien: hij stopt met zijn studies, koopt een Ford
Transit en wordt bedrieger, verkoper van lucht. Zijn pogingen om
geld af te troggelen van de dommeriken van deze wereld blijken
weinig succesvol, maar onderweg komt hij wel Andreeke tegen (Peter
Van den Begin), een kruimeldief en marginaal die uitgebreid verslag
doet van zijn leven. Tussen de twee begint een onwaarschijnlijke
vriendschap.
In essentie is ‘Alles Moet Weg’ het verhaal van iemand die vol
zelfhaat zit. Tony is homoseksueel en kan daar niet mee om – tegen
Andreeke zegt hij: “Als er nu iets is waarvan ik moet kotsen,
spauwen, overgeven en braken tegelijk, dan is ’t van jeanetten.”
Hij studeert rechten omdat dat van hem verwacht wordt – zijn vader
is procureur – maar wil eigenlijk absoluut niet in dat wereldje
terecht komen. Hij wordt ziek van het huis waarin hij woont, de
ouders die wij (en hij) nooit zien, het Vlaanderen waarin hij moet
leven. En dus neemt hij een beslissing: alles moet weg, alles moet
veranderen, en hij gaat de baan op. Het punt is dan dat Tony nog
niet half zo slim is als hij zelf denkt, en vanaf het begin van
zijn carrière als bedrieger continu zelf bedrogen wordt. Een
charlataneske autoverkoper verlapt hem zijn versleten Transit aan
een woekerprijs, een cafébaas blijkt slimmer dan verwacht, een oud
vrouwtje gebruikt schaamteloos haar leeftijd en ziekte om hem
emotioneel te chanteren. Die éne keer wanneer het lijkt dat Tony
eindelijk iemand te slim af is geweest (rijkswachtcommandant Jaak
Van Assche), neemt die persoon later wraak op hem – op een
gruwelijke manier. Tony klimt in z’n camionette en leert de wereld
kennen, enkel om te weten te komen dat die wereld nog corrupter en
nog meer fake is dan hijzelf.
Alles wat Tom Lanoye schrijft, gaat in bepaalde mate over la
Flandre profonde, en met ‘Alles Moet Weg’ is dat niet anders.
We krijgen bruiloften in verschrikkelijk smakeloze feestzaaltjes
achter bruine cafés, crypto-fascistische rijkwachters, zonen die
opgelucht zuchten omdat hun tirannieke moeder eindelijk de geest
heeft gegeven, procureurs die zich stiekem bezighouden met coke en
SM enzovoort. Lanoye’s Vlaanderen is een wereld van corruptie,
toegedekt door veilige banaliteit en smakeloosheid. Het
eigenaardige aan zijn werk – en iets dat in deze film heelhuids
terug te vinden is – is het feit dat Lanoye een schijnbaar oprechte
liefde voor dat land voelt, mét al die gebreken erbij. ‘Alles Moet
Weg’ is een diep kritische lofzang op een land dat mooi is ondanks
z’n vele tekortkomingen.
En in dat land is de enige oprechte figuur een crimineel, Andreeke.
‘Alles Moet Weg’ werd, in boekvorm, omschreven als een
schelmenroman, en dat heeft te maken met die romantische visie op
de kleine boef als zeldzame eerlijke figuur in een corrupte wereld.
Andreeke pikt alles wat los en vast zit, ja, maar hij spreekt de
waarheid en doet zich niet anders voor dan hij is. Peter Van den
Begin is fenomenaal als Andreeke – op de keper beschouwd is hij
niet zo lang in de film te zien (misschien 45 van de 100 minuten?),
maar hij is constant aan het woord gedurende die tijd en laat een
onuitwisbare indruk na. Dit is een man die twee uur lang voor een
witte achtergrond zou kunnen staan met een monoloog en toch continu
boeiend zou kunnen zijn. En zo zijn er niet veel acteurs.
Stany Crets is al even sterk, hoewel zijn rol minder showy
is. Zijn job was om een personage te spelen dat heel lang een
bepaalde facade ophoudt, om tenslotte te laten zien wie hij écht
is. Die ambiguïteit komt er zeer mooi uit, zeker tijdens de
confrontatie met het oude vrouwtje in het bejaardentehuis en
tijdens de eindscènes. Tony leert van Andreeke hoe hij écht kan
zijn, en de eindscènes suggeren dat hij die les goed geleerd heeft.
Beste moment: Tony die in z’n Transit naar een alarmpistool grijpt
met de bedoeling er een bank mee te overvallen en zucht: ‘Ik geloof
m’n eigen zelf niet meer.’
Jan Verheyen heeft hier in principe een talking heads-film
gemaakt: de personages zitten neer en praten, 100 minuten lang. Dat
is wat er gebeurt. Zijn verdienste is dan dat hij toch de vaart er
weet in te houden en dat hij het geheel visueel interessant weet te
houden. Dit is een film waarin Verheyen effectief iets te zeggen
heeft, en zonder in de weg te gaan staan van die inhoud, weet hij
er een gepast visueel kader aan te geven.
Ik betwijfel of Verheyen ooit nog een film als ‘Alles Moet Weg’ zal
maken – het brengt te weinig op, het vereist teveel inspanningen
van het publiek. We kunnen alleen maar hopen dat hij het ooit beu
zal worden om eye candy te maken, gemikt op de domst
mogelijke persoon in het publiek. Over tien jaar zul je nog steeds
naar ‘Alles Moet Weg’ kunnen kijken – ‘Team Spirit’ en ‘Buitenspel’ zullen dan al lang vergeten
zijn.
