Eenzame figuren die strijd leveren om niet aan het leven ten onder te gaan: ze bevolken het leeuwendeel van de romans van John Steinbeck. Ook To a god unknown (1933) is daar niet vreemd aan. Na jaren uit de handel geweest te zijn, is het werk nu opnieuw te verkrijgen in een vertaling die recht doet aan het origineel. Het woord zelf is immers bij uitstek het organisme dat dit mythische relaas dooradert. Zo zijn ook plot en psychologie secundair aan het talige landschap, dat het hart van dit boek vormt.
Het hoofdpersonage is Joseph Wayne, die als ambitieuze jongeling zijn heimat verlaat om zich in het Westen van de Verenigde Staten landerijen toe te eigenen. Hij treft een idyllische plek aan, bijna te mooi om waar te zijn. Onder impuls van de protagonist proberen ook Josephs broers er na de dood van hun vader een bestaan op te bouwen. Met de nadruk op “proberen”, want algauw blijkt het scenario niet zo ideaal als initieel gedacht. Aan een onbekende god vertelt het verhaal van gewone mensen die met buitengewone krachten te maken krijgen. Die zetten niet alleen de onderlinge verhoudingen onder druk, ze verscherpen ook de karakteriële verschillen. In wezen toont Steinbeck via de vier broers evenveel archetypes die elk op hun manier omgaan met het noodlot. Escapistisch, fundamentalistisch, pragmatisch en mystiek: de schrijver laat zien dat het methoden zijn om ondanks het lijden voort te kunnen doen.
Ogenschijnlijk zijn de psychologische typeringen doorheen het boek niet van de hoogste kwaliteit. Een doelbewuste keuze van Steinbeck is dat hij de personages in heldere termen probeert te omschrijven, zodat ze duidelijk model staan voor een bepaald idee. Net als in Of mice and men, The grapes of wrath en East of Eden – de drie belangrijkste bijdrages die Steinbeck geleverd heeft aan de Amerikaanse literatuur – schuilt onder het oppervlak echter een grote waarachtigheid. Zo zijn de karakters niet traditioneel diepzinnig, althans niet in de zin dat ze expliciet filosofische inzichten ontwikkelen. Wel dragen ze een empirische wijsheid in zich, een intuïtief aanvoelen van de werkelijkheid dat Steinbeck in een bedrieglijk simpele taal een grote complexiteit weet mee te geven. Zo duiken er in deze roman uitsluitend gewone mensen op, die getuigenis afleggen van een buitengewone authenticiteit. Het mogen dan archetypes zijn, onder de herkenbare vorm blijven ze ongrijpbaar, en dus waarachtig. De manier waarop de figuren verscheurd worden door keuzes, hun handelen niet kunnen motiveren, het goede doen of laten zonder te weten waarom: het raakt aan hoe mensen zijn – mensen die, hoe bereisd en belezen ook, uiteindelijk vaak terugvallen op hun buikgevoel wanneer het om grote beslissingen gaat.
Hoewel er een psychologische leemte lijkt te bestaan, is die dus schijn. De verinnerlijking van de personages staat echter nooit op de voorgrond. Daar staat met name de natuur, aan de hand waarvan Steinbeck het hele verhaal lijkt te vertellen. Altijd en overal overheersen geluiden, op elke pagina manifesteren zich het klimaat, de fauna en de flora. De lezer tuimelt van het ene seizoen in het volgende, steeds onderhevig aan de evocatieve kracht waarmee Steinbeck de mystieke onstuimigheid van de getijden tegenover de nietigheid van de humane cultivatie van het land plaatst. Gesitueerd in een tragisch-menselijke context, is de hoofdrol vanaf de eerste bladzijden in feite weggelegd voor de aarde zelf, die de loop van de parabel bepaalt. “Parabel” is daarbij overigens een doelbewust gekozen woord, want Aan een onbekende god heeft veel weg van een Bijbelse vertelling. Er valt nu eenmaal niet te ontsnappen aan de krachten die werkzaam zijn boven de hoofden van de personages. Dat blijkt ook, tot aan de finale. Daarin plaatst Steinbeck waanzin tegenover religie en de afgoderij tegenover het christendom, dat op zijn beurt in protestantisme en katholicisme uiteenvalt.
Het einde van de roman vrijwaart Steinbeck van een hapklare morele subtext of een voor de hand liggende zedenles. Integendeel is het slotakkoord een hartroerende passage waarin mens en natuur samen resoneren. Aan een onbekende god is daarmee niet Steinbecks beste roman, maar fans van wijlen de Nobelprijswinnaar willen dit boek zeker niet links laten liggen.
