De recent verschenen lijvige biografie De levens van Claus is het resultaat van het ontzettend doorgedreven journalistenwerk van Mark Schaevers, die de taak overnam van Piet Piryns. Het is een werk om u tegen te zeggen. Zonder franjes legt Schaevers de mens achter Hugo Claus volledig bloot, waar Claus zichzelf een leven lang doelbewust verstopte achter maskers en fabeltjes. Hij onderzoekt de tegenstrijdige leugens uit interviews, toetst die aan de fictieve echo’s die Claus, immer de homo ludens, als broodkruimels in zijn proza verwerkte en stelt die tegenover andere getuigenissen, alles verder ondersteund met een glashelder bronnenwerk.
Het resultaat is niet een altijd even fraai portret van de werkelijke Hugo Claus, die goed besefte dat zijn publiek imago hem beter lag dan de werkelijkheid, ook voor de verkoopcijfers. Het maakt de mens Claus en zijn indrukwekkende oeuvre er niet minder aantrekkelijk door, en moedigt integendeel de lezer net aan om Claus te herlezen. Want Claus was een liefhebber van de leugen in alle facetten en hij probeerde hier ook op alle mogelijke manieren een uitlaatklep voor te vinden – of het nu proza, poëzie, toneel, filmscenario, regie, schilder- of tekenkunst betrof. Bij dit alles was er bovendien steeds zijn overdonderende charme waar bijna niemand tegen bestand bleek – medekunstenaars niet, interviewers niet, en vooral de vrouwen niet. Schaevers gebruikt de vele vrouwen van Claus dan ook als een rode draad doorheen de bijna 1000 bladzijden tellende biografie.
Bij jongere lezers zal zijn omgang met vrouwen, naar hedendaagse normen gemeten, vaak als ‘not done’ overkomen, maar Schaevers kadert alles goed genoeg in de tijd en plaatst voldoende de stem van de vrouwen tegenover die van de meester. Zijn biografie is allesbehalve een hagiografie die Claus` gedrag goedpraat. Het boek is indrukwekkend en een plezier om te lezen, en zelfs voor Clauskenners vallen er veel nieuwe aspecten te ontdekken. Vele gekende gebeurtenissen en feiten die voorheen slechts summier gekend waren, worden vakkundig uitgediept en in een bredere context geplaatst. Het onderzoek dat Schaevers deed naar het eerste blok van het leven van Claus, de tweede wereldoorlog en de eerste naoorlogse jaren waarin de schrijver zich begon te manifesteren, is imposant. Dit is veruit het beste deel van heel het boek.
De beschrijving van de familie Claus en hoe zij in het milieu van ‘de zwarten’ verweven zaten – niet aan de oppervlakte via via, maar vol overtuiging met de handen diep wroetend in die dubieuze ideologie – is ronduit verbijsterend, maar ook zeer verhelderend. Het vertelt veel over geluk of pech. Zonder de ‘genade van de late geboorte’ (Claus is van 1929) was hij vast en zeker aan het Oostfront terecht gekomen. Opzienbarend is ook hoe Claus in die jaren na de oorlog verbonden bleef met heel veel andere collaborateurs en jarenlang hetzelfde slachtoffergevoel meedroeg. Wanneer het kon, probeerde hij collaboratie te minimaliseren door bijvoorbeeld onmiddellijk de aandacht te vestigen op al die ‘valse witten’ die vanop de eerste rij de epuratie aanvoerden. Wat hier juist of fout is, wit of zwart, dat moet ieder voor zich uitmaken, maar het schetst wel een eerlijk portret van hoe het was om kind en jonge tiener te zijn in die overweldigende jaren.
Misschien is het niet echt netjes om de term te gebruiken voor een imposant biografisch werkstuk als dit, maar het boek leest als een trein. Dit is duidelijk te danken aan Schaevers talent als interviewer en researcher. Hij excelleert in dit boek vooral wanneer hij de periode behandelt dat Claus in Parijs, Rome, het Vlaamse platteland, Amsterdam en Gent leefde. Grosso modo de jaren 1950 tot mid jaren 1970. De periode kort voor en na het verschijnen van Het verdriet van België (1983) is bij momenten wat onoverzichtelijk – hier springt Schaevers van begin naar eind terug naar begin en midden van het decennium. Voor lezers die niet minstens een beetje vertrouwd zijn met deze periode in het algemeen en met de minder gekende titels van Claus uit deze jaren specifiek, is het een beetje verloren lopen tussen de namen, plaatsen en gebeurtenissen.
Het afsluitende deel over Claus` laatste levensjaren is iets te veel een literaire variant van `talking heads`en de kijk van zijn laatste vrouw Veerle komt toch wat te weinig uit de verf. Er had gerust wat meer aandacht zijn voor hoe zij de aftakeling van zijn geest beleefde. Nu wordt de periode iets te voorzichtig behandeld (misschien is dat het te veel aan respect eigen aan te korte tijdsafstand tussen zijn overlijden en dit boek). Niet dat het sensationalistisch moet worden, maar het boek heet De levens van Claus, met een sterke aandacht voor zowel Claus` leven als de vrouwen die daar een rol in speelden. De laatste levensfase die leidde tot de geplande dood, had eenzelfde doorgedreven nuchterheid mogen hebben als de rest van het boek. Mogelijks kan dit over een jaar of tien, vijfentwintig jaar na zijn overlijden herwerkt worden. Afstand (ook in tijd) kan hierbij helpen.
Dit is echter allemaal maar detailkritiek en het doet niets af aan de kwaliteit van het boek. Op één punt verliest het wel een half punt. De aandacht voor het filmwerk van Claus is al bij al – vergeleken met de andere disciplines – beperkt. Het is waarschijnlijk wel de minst belangrijke uiting van alle artiesten die in Claus huisden: vaak was het filmwerk puur voor het makkelijke geld, maar het had dezelfde aandacht voor detail mogen krijgen als zijn werk op het gebied van beeldende kunst. Nu, wat mogelijk meespeelt is dat zijn literair archief weinig bevat over deze uitlaatklep, maar er is meer informatie beschikbaar dan wat er hier aan bod komt. Zo was bijvoorbeeld de tv-film Het Speelmeisjeonderdeel van een project dat geproduceerd was door Roland Verhavert, waarbij zes schrijvers en regisseurs aan elkaar werden gekoppeld (al deed Claus het alleen) voor een televisiefilm van dertig minuten rond het thema “geboorte”.
Er zijn ook nog ettelijke andere nooit gerealiseerde projecten voor onder meer televisie die hier niet aan bod komen (bijvoorbeeld de afgewezen tv-serie in zes delen over honderdvijftig jaar België). In een biografie over een kunstenaar zijn de nooit gemaakte werken soms even belangrijk als de meest gekende werken. In dit boek is ook sprake dat uitgeverij De Bezige Bij ooit met het idee speelde om een bundeling van zijn filmscenario’s uit te geven in cassette, zoals ze deden voor de romans, de gedichten en het toneel. Dit werk verdient zeker ook deze aandacht, al was het maar voor de volledigheid. Want Claus kon een aardig potje schrijven, en of de motivatie nu intrinsiek voor het scheppen van literatuur was, puur voor het geld, voor wraak na een breuk of voor het verleiden van de nieuwe vlam, het bleef altijd boeiend en bij elke zin zie je de vergenoegde glimlach van de meester voor je. Schaevers weet dit beeld succesvol op te roepen.