Het opzet? Simpel: een moderne hervertelling van de Bijbelpassage over Kaïn en Abel. Zo ging East of Eden, naast Grapes of wrath en Of mice and men behorend tot het belangrijkste werk van John Steinbeck, de geschiedenis in. De Nobelprijswinnaar transponeerde het Bijbelverhaal echter niet eenduidig naar het Amerika van rond de vorige eeuwwisseling. Wel integendeel: Ten oosten van Eden vertoont structureel en verhaaltechnisch ronduit Bijbelse trekken.
Eerst en vooral dient misschien opgefrist te worden wie Kaïn en Abel ook alweer waren. Als zonen van Eva duiken zij op in het boek Genesis. Beiden willen ze in de gunst van hun schepper blijven, waarvoor ze een offer brengen. De daad van Abel wordt opgemerkt, die van Kaïn niet. Het gevolg is jaloezie, wrok en uiteindelijk wraak: Kaïn doodt zijn broer. De klassieke theologische interpretatie schrijft Kaïns dwaling toe aan een gebrek aan geloof. Hij slaagt er niet in om God puur en onvoorwaardelijk lief te hebben, en het is net dat gebrek aan transcendent vermogen dat hem tot het kwade brengt. De koppeling tussen geloof en moraal zou daarmee een feit moeten zijn.
Wie de Bijbel vanuit seculier oogpunt leest en de handeling eerder als menselijk en psychologisch vraagstuk overdenkt, kan evenwel verder doorbomen op het verhaal. Waarin wortelt Kaïns slechtheid? In de afwijzing. En het is dat idee dat Steinbeck in Ten oosten van Eden verkent. Niet met één paar Kaïn en Abel, maar met twee. En met een resem randfiguren die niet minder relevant zijn voor het ethisch onderzoek dat deze roman in zijn totaliteit is, ingebed in en uitgewerkt als een groots epos waarin het Amerikaanse landschap, de woelige tijden voorafgaand aan en tijdens de uitbraak van de Eerste Wereldoorlog en de ongrijpbare natuurkrachten een bijzonder prominente plaats krijgen. Steinbeck zou immers Steinbeck niet zijn als hij de grandeur van de wereld niet in zijn turf zou pennen, geconfronteerd met de aandoenlijke kleinheid van de mens, die de auteur als geen ander wist te typeren.
Steinbecks excentrieke naturalisme mag dan een begrip geworden zijn binnen de literatuurgeschiedenis, deze roman staat of valt met het vermogen van de lezer om de karakters als archetypes te accepteren. Zelfs doorheen de prachtig getekende contouren van Samuel Hamilton, een ambachtsman die op profetische wijze de plot aanstuurt, schemert het personage als idee door: Steinbeck had de figuur nodig om afstand te kunnen nemen van het verhaal, wat hij geregeld expliciet doet en wat Ten oosten van Eden zeker extra diepte geeft. Ook Li, de Chinese bediende ten huize Trask, is een personage dat op hilarische wijze meer oosters getinte wijsbegeerte introduceert, zij het steeds toegespitst op de handeling.
In enkele meer abstracte pagina’s, dikwijls ter markering van een nieuw hoofdstuk, zoomt Steinbeck eigenhandig uit, om het te hebben over de geologie en geografie van zijn geliefde Amerika, over het even beroemde als beruchte Amerikaanse exceptionalisme, of over het verstrijken van de tijd en het uitbreken van een wereldoorlog. Tot een waar chroniqueur van het betreffende tijdsgewricht ontpopt Steinbeck zich niet, maar naast de laagdrempeligheid van het verhaalde, waarin steeds een buitengewone potentie tot het begrijpen van het humane wezen en streven spreekt, misstaan de meer geladen alinea’s niet. De auteur predikt immers niet, maar beschouwt het bredere panorama waarin zijn epos zich afspeelt. En dit panorama is significant, want ook op mondiale schaal is de vraag naar goed en kwaad en het ontstaan van deze tegengestelde polen een relevante kwestie, toen evengoed als nu. Lees er de krant van vandaag maar op na.
Misschien een beetje ongelukkig is dat Steinbeck zichzelf in het verhaal schrijft, als kleinzoon van Samuel Hamilton. Het expliciteert de persoonlijke band die de schrijver inderdaad had met de plek waar de roman zich afspeelt, en misschien verklaart het ook waar Steinbeck het ontzag en zelfs de liefde vandaan haalde voor dit mededogend portret van en tegelijk lyrische lofzang op de worsteling van de landbouwer met de natuur. Anderzijds is het ik-perspectief nauwelijks van belang, zeker niet in een roman die heen en weer zapt tussen verschillende plaatsen en personages, en dus steeds wisselende perspectieven inneemt.
Desalniettemin slokken de pagina’s de lezer op, in de eerste plaats omwille van Steinbecks vermogen om de metafysische casuïstiek van Kaïn en Abel – ‘goed’ en ‘kwaad’ als archetypische concepten – leven in te blazen, met vlees en bloed te incarneren, en er bovendien een verhaal van te maken dat niet alleen gaat over broers (Charles en Adam, Caleb en Aron – en merk meteen hoe de C’s en A’s verwijzen naar hun metaforische tegenhangers) in een particuliere situatie in een specifieke context. Wel integendeel: in Ten oosten van Eden stelt Steinbeck ostentatief de vraag naar goed en kwaad, naar het belang van genetica en context, zij het met oog voor de complexiteit van zijn onderwerp. Zo valt – goddank! – niet elk karakter in een pasklaar hokje te stoppen, en wel omdat juist en fout in elk van ons woekeren, en de keuze aan ons is om toe te geven aan de zonde, of niet.
Hiervoor haalt Steinbeck bij monde van Li, in de meest hartroerende passage uit het boek, het Hebreeuwse begrip “timshel” van stal, oftewel “gij moogt”. Goed en kwaad zijn keuzes waarmee we ons geconfronteerd weten, en zowel Caleb en Aron als hun vader Adam (en in zekere zin ook Charles) zullen dat met hun levenswandel bewijzen. Het is een troostrijke gedachte die een weliswaar verpletterende verantwoordelijkheid op de schouders van de lezer legt – een aanmaning tot bewustzijn, ver weg van de Oud-Testamentische noodlottigheid die het oerverhaal uit Genesis lijkt te prediken.
Waarom evenwel Ten oosten van Eden anno 2022? Omdat Peter Bergsma dit meesterwerk opnieuw vertaalde, en hoe! De vorige editie van Clara Eggink was hoe dan ook aan modernisering toe, en Bergsma keilt Steinbecks gevoelvolle lyriek vanzelfsprekend het huidige Nederlands in. Precies wat deze klepper nodig had.
