130 min. / UK /
2008
Tot voor enkele jaren was het Merchant-Ivory team één van de grote
zekerheden in de filmindustrie: elke twee à drie jaar kon je er wel
van op aan dat producer Ismael Merchant en regisseur James Ivory
aan zouden komen zetten met een oerklassieke filmadaptatie van een
al even oerklassieke Britse roman. Ladies in wapperende jurken,
heren in stijve smokings, kolkende emoties en nauwelijks verholen
seksuele driften, allemaal netjes verborgen onder een
onberispelijke stiff upper lip. Nu Ismael Merchant het
tijdelijke heeft ingewisseld voor die eeuwige cocktail
party in het hiernamaals, hebben andere filmmakers zijn plaats
moeten innemen. Joe Wright heeft wat dat betreft zijn best al
gedaan, met ‘Pride and Prejudice’ en ‘Atonement’. Regisseur Julian
Jarrold levert nu zijn eigen bijdrage met een nieuwe verfilming van
‘Brideshead Revisited’, de klassieke roman van Evilyn Waugh, die in
1981 al een BBC televisieversie opleverde.
Het verhaal draait rond Charles Ryder (Matthew Goode), een
twintiger van bescheiden komaf die aan Oxford geschiedenis gaat
studeren, maar eigenlijk graag kunstschilder wilt worden. Aan de
universiteit maakt hij kennis met Sebastian Flyte, een flamboyante
homoseksueel met een extravagante levensstijl. De twee worden al
gauw goed bevriend (hoewel de film nooit definitief uitsluitsel
geeft over de vraag of ze ook wel eens tussen de lakens belanden),
maar de sfeer tussen hen slaat helemaal om nadat Charles kennis
maakt met Sebastians familie. Op het imposante landgoed Brideshead
zwaait Sebastians tirannieke, rabiaat katholieke moeder, Lady
Teresa Flyte (Emma Thompson), immers de scepter. Sebastian zelf
voelt zich zo geïntimideerd door zijn oude dame dat hij steeds meer
gaat drinken. En Charles wordt ondertussen verliefd op Sebastians
zus, Julia (Hayley Atwell). Een flirt die niet naar de zin is van
Sebastian, die Charles liever voor zichzelf heeft, noch naar die
van zijn moeder, die absoluut geen zin heeft om een ongelovige in
haar huis te nemen.
Dat verhaal klinkt als de aanzet naar een traditioneel
romantisch drama, over de driehoeksverhouding tussen een broer, een
zus en de man die tussen de twee verscheurd wordt, met een lastige
moeder er nog bovenop. Gedeeltelijk is het dat ook wel: Sebastian
is verliefd op Charles, Charles is verliefd op Julia, Julia weet
het allemaal niet zo goed en moeder zorgt er voor dat ze op de één
of andere manier altijd aan het langste eind trekt. Maar daarmee ga
je wel voorbij aan de theologische aspecten van het verhaal –
‘Brideshead Revisited’ is een verhaal over gelovigen versus
ongelovigen, waarin vragen worden gesteld over de invloed van
religie op een mensenleven, en over de mogelijkheid van een moreel
leven als je niet in God gelooft. De driehoeksrelatie is enkel de
situatie die ervoor zorgt dat het verhaal op gang kan komen.
‘Brideshead Revisited’ is één van de weinige Britse verhalen
waarin klasse niet zozeer een scheidingslijn tussen de personages
vormt, als wel hun geloof. Lady Flyte zegt op een bepaald moment
letterlijk tegen Charles dat ze “verschillen in klasse en
financiële standing nog wel over het hoofd zou kunnen zien”, maar
dat ze onder geen enkele omstandigheid zou kunnen toestaan dat haar
dochter Julia met een atheïst trouwt. “Geluk in dit leven is
irrelevant,” zegt ze doodserieus. “Het enige dat er toe doet, is
het hiernamaals.” Charles, een vrijdenker die geen god nodig heeft,
haalt zijn neus op en denkt er het zijne van. Het is verleidelijk,
zeker naar de normen die we tegenwoordig hanteren, om het gelijk
zonder meer bij Charles te leggen: hij is degene die simpelweg een
gelukkig leven wilt leiden, en die moet toekijken hoe dogmatisch
geloof zijn vrienden langzaam maar zeker naar de rand van de
afgrond drijft. Sebastian verdrinkt het minderwaardigheidscomplex
dat hij overhield aan de God van zijn moeder in een sloot alcohol,
en Julia heeft geen schijn van kans op een gelukkig huwelijk zo
lang ze God niet los kan laten en haar gevoel kan volgen. Charles
staat machteloos tegenover die diep gewortelde religieuze complexen
van de familie Flyte, hoewel hij zelf ook een ambigu personage is –
wat wilt hij immers écht van de Flytes? Is hij dan toch niet meer
dan een ordinaire social climber, die wilt profiteren van
het geld en het aanzien van de Flytes, maar zich gehinderd ziet
door de stammoeder?
In de film komt het katholieke geloof er dus niet bijster
positief uit, wat slechts één van de vele veranderingen is die het
boek heeft ondergaan. Evilyn Waugh liet zich immers bekeren tot het
christendom en zag het personage Charles dan ook als degene die
spiritueel in zijn onrecht was. Een voorbeeld: de vader van
Sebastian en Julia, hier gespeeld door Michael Gambon, heeft zijn
geloof afgezworen en woont in Venetië met een minnares. Aan het
einde van zijn leven komt hij terug naar Brideshead om te sterven,
en hoewel hij eerst geen priester aan zijn doodsbed wilt zien,
bekeert hij zich toch nog op het allerlaatste moment. In de film is
dat een tragisch moment, een man die uit angst voor de dood toch
toegeeft aan de druk van zijn familie en zijn opvoeding. In het
boek omschreef Waugh die scène als “een man die overspoeld wordt
door Gods gratie”. De bewerking door scenaristen Jeremy Brock en
Andrew Davies brengt de mentaliteit van het verhaal up to
date voor een 21ste-eeuws publiek door het gelijk
aan de kant van de ongelovige te leggen – of die nu voor de rest
een sympathiek personage is of niet.
Veel van de gebeurtenissen uit de roman moesten, haast
vanzelfsprekend, worden verwijderd of ingekort voor de film (in
tegenstelling tot de erg letterlijke verfilming die de BBC-reeks
was). Dat is niet noodzakelijk erg – tijdens het eerste anderhalf
uur krijg je een samenhangende film te zien rond interessante
thema’s, waarbij niemand die het boek of de serie niet kent, de
indruk zal krijgen veel te missen. Het is pas daarna dat het
verhaal de pedalen kwijtraakt. Tijdens de derde akte verdwijnen
immers de twee interessantste personages uit de film: Lady Teresa
sterft en Sebastian zit ergens in Marokko, zonder ooit nog gezien
te worden. Maar zij waren het wel die de hele plot dreven: zij
handelden en de andere personages draaiden om hen heen. In hun
afwezigheid geeft heel dat laatste half uur de indruk een veel te
lang uitgerekte epiloog te zijn. Dat is een fout in de
verhaalstructuur die allicht van de roman afkomstig is, maar de
filmmakers kunnen die niet verdoezelen. Aan het einde wordt
‘Brideshead Revisited’ een verhaal van “en dan… en dan… en dan
dat ook nog.”
Los daarvan draagt de film wel een kwaliteitsstempel dat de
associaties met de Merchant-Ivoryfilms eens zo sterk maakt: de
prent is visueel ongelooflijk gracieus opgebouwd, met magnifieke
shots en erg precieze, economische camerabewegingen. Ook de acteurs
doen hun ding zoals dat hoort, met een sterk centraal trio in
Matthew Goode (Charles), Ben Whishaw (Sebastian) en Hayley Atwell
(Julia), en bovenal een tour de force van Emma Thompson,
die moeiteloos met de hele film gaat lopen (in een rechtvaardige
wereld had Thompson al lang een bataljon oscars op haar schouw
staan).
‘Brideshead Revisited’ is dus een staaltje Britse degelijkheid:
mooi gefilmd, prima vertolkt en inhoudelijk interessant – tot het
op het laatst toch nog allemaal uit elkaar valt met een eindeloos
laatste half uur. Close, but no cigar.
