“En nu kunnen ze allemaal mijn voeten kussen, ik ga eens
ongegeneerd mijn eigen zin doen,” moet Francis Ford Coppola gedacht
hebben toen hij begon te werken aan ‘Youth Without Youth’. Geef hem
maar eens ongelijk: sinds hij enkele peperdure flops maakte in de
jaren tachtig (‘The Cotton Club’ en vooral ‘One From the Heart’)
was de sukkel immers in zware financiële problemen geraakt. Om daar
uit te raken, liet hij zich overhalen om een derde ‘Godfather’ te maken en
speelde hij huurling voor onpersoonlijke projecten als ‘The
Rainmaker’ en (God help ons!) ‘Jack’. Zijn laatste wapenfeit
dateert al van 1997 – in de tussentijd maakte hij rustig zijn eigen
wijn, die schijnbaar zo goed verkocht dat hij met de opbrengsten
‘Youth Without Youth’ op z’n eentje kon financieren. Voor het eerst
in jaren had Coppola nog eens de absolute eindcontrole over een
film, en hij heeft zich uitgeleefd. Het is namelijk een prent
geworden die zich geen hol aantrekt van het publiek maar gewoon
koppig z’n eigen gang gaat: moeilijk, ontoegankelijk en duidelijk
hyperpersoonlijk voor de regisseur. De maestro zelf
heeft zich al lang niet meer zo in z’n sas gevoeld, maar met dat
soort artistieke vrijheden komen ook risico’s. Het risico op
zelfingenomenheid, pretentie en hermetisme, bijvoorbeeld. Drie
kwalen waar ‘Youth Without Youth’ haast ontegensprekelijk aan te
lijden heeft.
Tim Roth speelt Dominic Matei, een zeventigjarige professor
linguïstiek die al zijn hele leven werkt aan een definitieve,
allesomvattende studie die de menselijke talen terug traceert tot
aan de oertaal. Gefrustreerd door zijn mislukte pogingen om dat te
doen en door zijn herinneringen aan the one that got away,
besluit hij zelfmoord te plegen, maar net dan – ironie is een teef
– wordt hij geraakt door de bliksem. Na de inslag blijkt in het
ziekenhuis dat Matei op miraculeuze wijze verjongd is. Hij ziet er
plots uit als een man van 35.
Dat is de premisse van de film, en het is ook het punt waarop
het verhaal bijzonder moeilijk wordt om nog verder na te vertellen,
gewoon omdat Coppola zoveel plotwendingen (de één al vreemder dan
de andere) en thema’s naar ons hoofd gooit. De nazi’s blijken erg
geïnteresseerd in Matei, zodat de film ongeveer 15 minuten lang het
air van een ouderwets oorlogsmelodrama krijgt, daarna biedt een
mysterieuze Amerikaanse agent (cameo van Matt Damon) hem aan om
zijn identiteit te veranderen, en eens we dat hebben gehad, ontmoet
de professor ook nog eens Veronica, een jonge vrouw die verdacht
sterk lijkt op zijn oud lief. Die Veronica heeft ook een bliksem in
haar hersens gekregen (’t zijn de dingen die je met elkaar gemeen
hebt, die een band vormen), en is er nu van overtuigd dat ze Rupini
is, een zevende-eeuwse Indische vrouw. Ze spreekt Sanskriet, en
zowat elke nacht gaat ze mentaal verder terug in de tijd. Misschien
heeft Matei eindelijk een kans om zijn levenswerk af te maken en de
oertaal te documenteren.
Yup, als er één ding is dat je van ‘Youth Without
Youth’ kunt zeggen, dan is het wel dat de film ambitieus is.
Coppola forceert zijn verhaal de gekste richtingen in om thema’s
aan te snijden die genoeg zouden zijn om zelfs Ingmar Bergman en
Andrei Tarkovksi eventjes te doen pauzeren, diepzinnig in hun kruis
te doen krabben en te zeggen: “Wow, dat is heavy!”. De
regisseur wil het zowaar hebben over de betekenis van de tijd zelf
en de invloed ervan op menselijke ambities, over de relatie tussen
taal en het essentiële wezen van de mens (“ik ben zoals ik
spreek”), over de maakbaarheid van de mens en de invloed van
filosofische ideeën op politiek. Je moet maar denken: het kan ook
niet elke dag ‘The
Heartbreak Kid’ zijn.
Tot op een bepaald punt zijn die ideeën nog wel interessant. In
principe houdt Matei zich in zijn werk bezig met de oudste en meest
fundamentele vragen sinds het begin der tijden: waar komen we
vandaan en waar gaan we naartoe? Als taalkundige zoekt hij die
oorsprong in de herkomst van alle talen, de oertaal, de
linguïstische big bang waar al de rest uit ontstaan is. En
naarmate zijn eeuwige jeugd hem de kans geeft om zelf een toekomst
mee te maken die hem anders ontzegd zou zijn, begint hij ook
theorieën te ontwikkelen over wat er nà de huidige mens komt. Een
atoomoorlog lijkt hem onvermijdelijk, maar misschien dat er daarna
wel een meer geavanceerde mensvorm ontstaat. Ondertussen, terwijl
dat allemaal aan de gang is, ontwikkelt Matei zelf zich steeds meer
als een tragische figuur: een typische workaholic die het
eeuwige leven (beter nog, de eeuwige jeugd) heeft gekregen en die
tijd vult met het frunniken aan een levenswerk dat nooit af zal
zijn. Wanneer hij een kans krijgt op liefde, is die gedoemd om te
mislukken, omdat hij letterlijk de jeugd van zijn vriendin
absorbeert – op één nacht ziet de 25-jarige jonge vrouw er plots
uit als een dame van in de veertig. Dat is dan de ultieme
frustratie: eeuwig leven, en dan nóg nooit je doel bereiken. Eeuwig
eenzaam zijn.
Daarmee heb ik nauwelijks de oppervlakte aangeraakt van alles
wat Coppola hier te melden heeft: de symbolen en metaforen waar hij
zijn film afgeladen vol mee heeft gestoken, gaan duizendmaal verder
dan dat. Zo splitst de persoonlijkheid van Matei na de
blikseminslag ook nog in tweeën, zodat hij een “dubbelganger” heeft
die niet exact zijn evil twin is, maar in ieder geval een
kille, rationele kant van hemzelf vertegenwoordigt. Ja, Coppola wil
diep gaan, geen twijfel mogelijk, maar er komt een moment waarop
echte diepzinnigheid en new age-geneuzel opvallend
moeilijk van elkaar te onderscheiden worden. De hele film
balanceert op het randje tussen die twee – enerzijds interessante
intellectuele ideeën, en anderzijds gewauwel waar Ingeborg nog
trots op zou zijn. Nu had dat best kunnen werken als Coppola een
sterker script had gehad om die ideeën in te verwerken. Driewerf
helaas: de plotlijn van ‘Youth Without Youth’ is vaak
onsamenhangend en weet geen moment te overtuigen. Sinistere nazi’s
die plots uit donkere steegjes opgedoken komen, spirituele reizen
naar India, een vrouw die plots sist als een kat, enigmatische
dubbelgangers die zich schuilhouden in een spiegel en een nogal
lamlendige plottwist aan het einde – noem iets bizars op, en het
zal waarschijnlijk wel in de film zitten. Heel diepzinnig bedoeld
allemaal, maar terwijl je ernaar zit te kijken houdt het simpelweg
geen steek.
Wat dat betreft had Coppola beter eens naar zijn eigen werk
kunnen kijken toen hij ‘Apocalypse Now’ maakte – ook daar zat je
met een film die dreef op zijn thematiek en grote ideeën, maar toen
gaf de regisseur er een verhaallijn aan die sterk genoeg was om al
die uitstapjes in het surrealisme te verantwoorden. Je had een
goede premisse en door die als kapstok te gebruiken, kon al de
rest er gemakkelijk bij. Hier heb je zo’n sterk uitgangspunt niet,
met het gevolg dat ‘Youth Without Youth’ van de ene waanzinnige
wending naar de andere zwalpt zonder dat er iets is dat alles bij
elkaar houdt. De intellectuele ideeën moeten het dan ook
grotendeels alleen redden – en die zijn dan weer zo ontoegankelijk,
zwaar op de hand of simpelweg zweverig dat ik betwijfel of er veel
mensen een boodschap aan zullen hebben.
Tim Roth is ingetogen en al bij al weinig memorabel als
professor Matei, terwijl het grootste deel van de bijrolacteurs
moeite hebben met hun Engels (zelf Bruno “Adolf” Ganz). Dit zijn
geen echte personages, maar figuren die in functie staan van een
filosofisch idee, en de acteurs weten zich er vaak geen raad mee.
Alexandra Maria Lara (Traudl Junge in ‘Der Untergang’) is in
hetzelfde bedje ziek, maar hey, hoe speel je dan ook een mentaal
gereïncarneerde Indische die regressie vertoont tot aan de oertaal?
Ga er maar eens aanstaan.
Visueel weet Coppola wel een aantal verrukkelijke shots uit zijn
digitale camera te schudden (je merkt niet dat het digitaal is, wat
altijd een teken van goede digitale fotografie is) en de film is
ook nog wel boeiend tot op een bepaald punt. Maar de symboliek
wordt soms doodgewoon silly en de verhaallijn is een
bende. De regisseur heeft al zijn frustratie over het gebrek aan
artistieke controle van de laatste twintig jaar kunnen afreageren.
Nu dat gebeurd is, kan hij misschien de volgende keer nog eens aan
zijn publiek denken ook.
