Wanneer het op documentaires aankomt, overheerst bij veel mensen nog steeds het ouderwetse idee dat het beeld in dat type van film een soort van geprivilegieerde indexicale relatie heeft met het pro-filmische. Met andere woorden: velen denken dat de beelden in wat het label ‘docu’ draagt een meer directe weergave zijn van de realiteit of de waarheid. Dat is onzin natuurlijk, aangezien reeds sinds de allervroegste documentaires – eigenlijk de allervroegste films ‘tout court’ – de vraag gesteld werd of het plaatsen van een camera al niet op zichzelf de realiteit wijzigde en de waarheid interpreteerde. In die zin is documentaire eerder een strategie dan een ontologische categorie, aangezien films – of ze nu fictie of documentaire genoemd worden – verschillende manieren kunnen inzetten om de werkelijkheid of realiteit te proberen vatten. Het argument is dat Steven Spielbergs Schindler’s List evenzeer een beeld biedt van de ‘waarheid’ omtrent de concentratiekampen als Alain Resnais’ Nuit ét Brouillard, ook al worden die beide films in een andere categorie onderverdeeld. Ook het gebruik van archiefbeelden of beelden die tijdens een historisch moment gemaakt werden, is geen voldoende basis voor een onderscheid, aangezien ook daarin de strategie van fictie en docu heel vaak dooreenloopt zoals bijvoorbeeld The Thin Blue Line van Eroll Morris aantoont.
De Belgische regisseur Johan Grimonprez is in ieder geval iemand die bovenstaande bespiegelingen tot het uiterste doortrekt in zijn hybride visuele werkstukken – essayfilms eigenlijk – die veelal als ‘documentaire’ bestempeld worden, maar die voortdurend de grens aftasten van wat kijkers daar doorgaans plegen onder te verstaan. Hij richtte zijn blik onder andere al op Alfred Hitchcock en de internationale wapenhandel en graaft nu dieper in het koloniale Belgische verleden met Soundtrack to a Coup D’État dat de tumultueuze gebeurtenissen fileert rondom de onafhankelijkheid van de voormalige vaderlandse kolonie.
Niet minder dan drie boeken liggen aan de basis van de historische en wetenschappelijke fundering van de film, maar het is de manier waarop al dat materiaal gepresenteerd wordt aan de kijker en vertaald wordt naar een (audio)visueel medium, waarin de echte rijkdom en gelaagdheid van Soundtrack to a Coup D’État te vinden is. De basis wordt gevormd door een bijzonder goed gestoffeerde blik op de bewogen omwentelingen in Congo aan het begin van de jaren negentienzestig, gepresenteerd aan de kijker compleet met lijvige voetnoten en gedetailleerde getuigenissen. De blik blijft echter niet enkel gericht op de dubieuze rol van België in de economische en politieke realiteit van Congo, ook het wereldtoneel – De Afrikaanse onafhankelijke beweging, de koude oorlog, het machtsspel tussen de grote blokken en de inmenging van de Amerikaanse geheime diensten – komt uitgebreid aan bod en dan vooral de omkaderende rol die het speelde in de Congolese tragedie.
Grimonprez gebruikt dat alles echter niet voor een traditionele opbouw. Wat hij wel doet, is zijn film ensceneren als een soort muzikale improvisatiesessie waarin het werk van jazzgrootheden, waaronder Duke Ellington, Nina Simone en Louis Armstrong, dient als een soort associatieve ruggengraat die vervolgens met de beelden aan de haal gaat en als in een melodie variaties spint, patronen herhaalt en nieuwe verbanden laat groeien. Langzamerhand ontstaat tussen de geluidsband en het beeld dan ook een soort vreemde symbiose die het overneemt van de feitelijkheid en waarvan de ritmiek de kijker in een soort trance brengt. Niet langer is het historische feit de bouwsteen, wel het aaneenrijgen van associaties en gebeurtenissen op het ritme van muziek en beeld, om zo ‘een historische waarheid’ te onthullen. Die nadruk op de taal van verschillende kunstmedia is niet toevallig want de film toont ook onomwonden hoe kunst en cultuur evenzeer wapens zijn die deel uitmaken van de perfide mechaniek die hier wordt blootgelegd.
Met zijn gedurfde vormelijke aanpak en sterke analyse, is Soundtrack to a Coup D’État zonder enige twijfel de meest provocerende, gedurfde en ambitieuze Belgische (Fr-Nl) film die u dit jaar te zien zal krijgen.
