Het is nooit anders geweest en vermoedelijk zal het nimmer anders zijn: recensenten zijn tuk op zogenaamde meesterwerken. Zo werd ook De reparatie van de wereld, een turf van de Kroatische schrijver Slobodan Šnajder, in diverse landen onmiddellijk tot klassieker uitgeroepen. Toch is het maar de vraag of het boek over een aantal decennia nog steeds voor legendarische oorlogsroman zal doorgaan.
Slobodan wie? Dat de naam niet onmiddellijk aan andere titels kan gelinkt worden, is geen wonder. Nu pas wordt het oeuvre van de in Joegoslavië geboren auteur internationaal ontsloten, al waren in onze buurlanden al eerder vertalingen verschenen. Toch kan Šnajder niet terugblikken op een indrukwekkend palmares, en wel omdat hij pas op latere leeftijd definitief voor een carrière als auteur koos. Het theater, maar ook de academie hebben lange tijd gelonkt. Niettemin wordt Šnajder, inmiddels de zeventig voorbij, een van de meest prominente Kroatische nog levende schrijvers genoemd. Onterecht lijkt dat niet, want hoe men het ook draait of keert: De reparatie van de wereld is hors catégorie. Alleen al omwille van de reikwijdte van wat Šnajder precies beschrijft, en de historische, politieke en morele implicaties daarvan…
De handeling mag zich dan grotendeels afspelen tijdens en na de Tweede Wereldoorlog, beginnen doet Šnajder met een haast mythische proloog. Een duivels aandoend wezen kondigt aan dat het volk hoognodig naar elders en beter dient te verkassen. Onder het mom van welvaart en voorspoed ronselt hij (of “het”?) zielen voor een mobilisatie eenmaal de tijd rijp is. De handeling grijpt hierop in wanneer een gezant een verre voorouder van Georg Kempf afvaardigt richting het beloofde land dat toevallig de naam Transsylvanië draagt. Het is de plek van waaruit de protagonist tijdens Hitlers regime als ‘Volksduitser’ tegen wil en dank wordt ingelijfd bij de SS. Is hij, na acht generaties lokale verankering, inderdaad meer Duitser dan andere dorpelingen? En maakt die bloedband met wijlen Oostenrijk-Hongarije dat de apolitieke jongeling Kempf, die zich vooral voor meisjes en voor zijn studie medicijnen probeert te interesseren, op kwalijke voet leeft met joden of communisten? Geenszins, dat spreekt!
Van meet af aan doordrenkt Šnajder de lezer met de absurditeit van Kempfs situatie, maar niettemin wordt het personage genadeloos de oorlog ingestuurd. Omdat hij weigert onschuldige burgerdoden te maken, wordt hij opgepikt door een informant van het Poolse verzet, maar zijn poging om bij hen aansluiting te vinden, mislukt. Wat voorafgaat en wat volgt, leest als een eenzame en levensgevaarlijke omzwerving doorheen een aan gruzelementen geschoten Europa, een queeste zonder enig zinnig eindpunt. Door de ogen van Kempf registreert de lezer vooral wat er allemaal gebeurt: een stilistische keuze van de auteur, die zijn personage en dus zijn publiek nauwelijks de tijd laat om de verschrikkingen te laten binnen sijpelen. Naarmate de roman vordert, rijgt Šnajder nochtans een aantal gruwelen aan elkaar. Burgerexecuties, massagraven die worden opgedolven op zoek naar vergeten rijkdommen, het verstikken van een huilende baby in een schuilplaats, de geuren uit de ovens van Poolse concentratiekampen, bevroren lijken die niet meer los te krijgen zijn van elkaar en ga zo maar door: de grimmige beelden van de oorlog branden zich dankzij Šnajders nietsverhullende, eenvoudige taal onmiddellijk op het netvlies.
De reparatie van de wereld is alleszins geen roman die de gruwelen eigen aan de Tweede Wereldoorlog uitmelkt. Uniek is immers het inzicht dat Šnajder verschaft in de chaos op het slagveld, meer bepaald de potpourri gevormd door Duitsers, Sovjets, partizanen en Poolse verzetslui. Kempf komt met hen allemaal in aanraking, om na de oorlog verweesd te moeten vaststellen dat hij publiekelijk niet in het kamp der overwinnaars thuishoort. De levensgezellin die hij ontmoet, staat wel aan wat destijds als “de juiste kant” van de geschiedenis heette, maar ook haar idealen botsen zoals gaandeweg zal blijken op de rigide structuren van de Federale Volksrepubliek Joegoslavië. Waar Kempf zich tot een gepijnigd zwijgen genoodzaakt ziet, alleen al omdat zijn ogen te veel hebben gezien, houdt zijn gemalin echter vast aan de doctrine, tot die nauwelijks nog te rijmen is met haar gevoelsleven. Hun kind, die zich tot de uiteindelijke verteller ontpopt, ervaart de breuk als onoverkomelijk, vanuit de wetenschap dat ze op het strijdtoneel eigenlijk als vijanden tegenover elkaar hadden kunnen staan.
Dat Šnajder bijna vijfhonderd bladzijden nodig heeft voor zijn epische vertelling, geschoeid op gedegen research, is absoluut niet verwonderlijk. Hij grijpt onderweg gelegenheden aan om te filosoferen over onder meer identiteit, politiek, demagogie, religie en ethiek. Toch is De reparatie van de wereld geen roman van afgewerkte, welomlijnde ideeën. Wat thematisch relevant is, raakt Šnajder compact aan, en net dergelijke abstracties, die de plot als het ware doorluchten, genereren diepgang voorbij de psychologie, die in het geval van Kempf ongewoon rudimentair blijft. Alsof het personage teveel doormaakt om nog waarlijk voor mens te kunnen doorgaan… Of is het een obligate nuchterheid qua stijl, omdat meer empathie het boek onleesbaar zou gemaakt hebben op basis van de alomtegenwoordige horror?
Zeker is dat De reparatie van de wereld enig is in zijn soort. Intrigerend en indrukwekkend als panoramisch raamwerk op de Tweede Wereldoorlog, al staan experimenten in het idioom – de onnodige stem van een ongeboren kind of een plotse stream of consciousness die zijn effect mist – de oerkracht die van de behendig geweven plot uitgaat enigszins in de weg. Daarnaast hadden de meer abstracte contemplaties lijviger mogen zijn, of een duidelijker doel gediend – soms is immers onduidelijk waarom de auteur ergens bij blijft stilstaan. Met een iets doorzichtiger en menselijker signatuur had dit alles bij elkaar genomen een meesterwerk kunnen zijn. In zijn huidige gedaante is en blijft De reparatie van de wereld grootste literatuur. Of de term ‘klassieker’ op zijn plaats is, zal echter mettertijd moeten blijken…
