Aan het einde van de jaren ’70 maakte Woody Allen drie films over wat waarschijnlijk z’n drie grootste inspiratiebronnen zijn: de eerste, uit 1977, is Annie Hall, Allens liefdesverklaring aan z’n grote liefde uit die tijd, Diane ‘Annie’ Keaton, née Hall. De tweede, een jaar later uitgebracht en met opnieuw Diane Keaton in één van de hoofdrollen, was Interiors, de eerste volbloed dramafilm die Allen maakte; het was zijn liefdesverklaring aan z’n grote filmheld, de Zweedse cineast Ingmar Bergman. Manhattan, de derde (en misschien wel beste) film, die weer een jaar later uitkwam en deze week z’n vijfendertigste verjaardag viert, is één grote liefdesverklaring aan wat misschien wel de meest consistente inspiratiebron uit Allens carrière is: New York, the city that never sleeps.
Manhattan opent met een montagesequentie die gemakkelijk had kunnen doorgaan voor een rek postkaartjes (zie ook: Midnight in Paris), mocht ze niet zo stijlvol zijn geweest. Op de voice-over klinkt een lofzang op The Big Apple: ‘He adored New York. He idolized it all out of proportion.’ Aan het woord is Isaac Davis, de zoveelste incarnatie van Woody Allens eeuwige alter ego: een neurotische komiek die zich vol plezier ergert aan de gebreken van z’n omgeving, terwijl hij tegen beter weten in probeert om vrouwen te begrijpen. Hij is al twee keer gescheiden, z’n ex-vrouw (Meryl Streep) is een boek over z’n kleine kantjes aan het schrijven, en hij vindt het zelf nogal ongemakkelijk dat hij als 42-jarige samen is met Tracy, een meisje van 17 (Mariel Hemingway, die overigens – nerdy quizweetje – de kleindochter is van Ernest Hemingway). Tot hij de minnares van z’n beste vriend Yale (Michael Murphy) leert kennen: Mary (de onvermijdelijke Diane Keaton) is een nogal arrogante vrouw die voor alles staat waar Isaac zich aan ergert, maar hem toch inpakt waar hij bij staat.
In veel opzichten is Manhattan een logisch vervolg op Annie Hall – de twee worden dan ook steeds in één adem genoemd als de woorden ‘de beste films van Woody Allen’ vallen – in die zin dat beide films gaan over verliefd worden, tegen beter weten in. Alle personages zijn volwassen mensen, die voldoende ups maar vooral ook voldoende downs hebben meegemaakt om te weten dat relaties niet meteen hun cup of tea zijn: Isaac heeft al twee scheidingen achter de rug, Mary één, en ook Yale is niet aan z’n eerste slippertje toe. Isaac probeert zelfs de hele film lang uit te leggen dat hun relatie gedoemd is om te mislukken, maar toch kan hij het niet laten. In Her zei het personage van Amy Adams onlangs nog dat verliefd zijn een soort sociaal geaccepteerde vorm van waanzin is, en in Manhattan is het niet anders: gezond verstand moet plaats ruimen voor impulsieve aantrekkingskracht.
Anderzijds gaat Manhattan ook veel verder dan dat: door allerlei kleine dingen des levens en dagdagelijkse beslommeringen, probeert Allen ook te achterhalen wat moderne mensen in een grootstad nu juist voortdrijft. Manhattan is voor Allen, of toch voor z’n hoofdpersonage, ‘a metaphore for the decaying of contemporary culture: how hard it was to exist in a society desensitized by drugs, loud music, television, crime, garbage…’ Dat klinkt natuurlijk veel zwaarder dan de film in wezen is – Manhattan leunt qua toon veel dichter aan bij Annie Hall dan bij Interiors – maar je voelt wel dat Allen hier meer dan in z’n vorige komedies een bepaalde thematiek probeert aan te kaarten, een bepaald tijdsbeeld probeert te schetsen.
En dat tijdsbeeld is verdorie prachtig om naar te kijken. Allen is altijd een beetje onderschat geweest als regisseur; lofbetuigingen zijn in de eerste plaats altijd naar z’n schrijftalent en z’n komische timing gegaan, maar vanaf de jaren ’70 ontpopte de neurotische New Yorker zich meer dan ooit tot een van de beste filmmakers van z’n generatie, en hier komt dat talent het best tot z’n recht. Manhattan is een parel van een film: geschoten in een tijdloos zwart-wit, met de jazz van George Gershwin op de soundtrack – precies zoals Isaac zich de stad voorstelt aan het begin van de film. Veel van de scènes spelen zich bovendien ’s nachts af, wat Allen en zijn cameraman Gordon Willis de gelegenheid geeft om veel met contrasten en low-key-belichting te werken. Allen toont zich bovendien een geweldig begaafd metteur-en-scène: Manhattan draait haast volledig om figuren die met elkaar praten, maar door regelmatig gebruik te maken van long shots, blijft het personage van de stad voortdurend in het kader aanwezig. Wanneer Allen dan toch met close-ups werkt, zoals in de o zo mooie slotscène, komt het effect ervan des te harder aan.
Doordat Manhattan zich meer op verschillende personages focust, mist de film misschien een klein beetje de emotionele kern die zo sterk aanwezig was in Annie Hall dat haast integraal draait om het aantrekken en afstoten van Woody Allen en Diane Keaton (of toch van de rollen die ze vertolken). Manhattan maakt dat minieme gebrek echter ruimschoots goed met een geweldige cast – Allen was ook op het gebied van acteren hier op z’n absolute hoogtepunt, en ook Diane Keaton heeft weinig moeite met een personage dat haar weer door haar partner op het lijf is geschreven – en een geweldig gevoel voor sfeer: geniet maar eens rustig van de scène in het planetarium, en vooral van het iconische moment waarop Isaac en Mary de zon zien opkomen op een bankje bij Queensboro Bridge. Wie dat moment niet zou willen inkaderen, moet zich dringend wat goede smaak én een hart aanschaffen.
Jaja, wij zijn fan van Manhattan, van het moment waarop de skyline zich aan het begin van de film aftekent, tot aan het moment waarop diezelfde skyline de film besluit. Dit is het magnum opus van een filmmaker op het absolute hoogtepunt van z’n kunnen; een film die tegelijk onwaarschijnlijk mooi, ongelooflijk grappig, en bitterzoet romantisch is. Om het met de woorden van Isaac Davis te zeggen: ‘We adore Manhattan. We idolize it all out of proportion.’Of ook: We luurve it.