Alsof films over nazi’s nog niet genoeg zijn, gaan ze nu ook nog eens films over filosofische bespiegelingen over nazi’s maken. Zelfs als zo’n idee zou worden opgeworpen tijdens een redactievergadering van Canvas, zou er wel iemand voorzichtig zijn hand opsteken, en suggereren dat een programma van die aard misschien toch een tikkeltje droog zou zijn. Hypothetische vergaderingen van een muffe redactie aan de Reyerslaan kunnen de Duitse regisseuse Margarethe von Trotta echter vierkant gestolen worden, en dus heeft ze toch maar lekker Hannah Arendt gedraaid, een omineus getitelde biopic over de Duits-Amerikaanse filosofe die het proces van een nazi-kopstuk als kapstok gebruikte om er een filosofische theorie over de aard van het ultieme kwaad aan op te hangen, waarbij ze op flink wat tenen trapte en tegen flink wat schenen schopte. En dat in een setting van oude rechtszalen, rokerige universiteitsgebouwen en debatterende tijdschriftenredacties: Piranha 3D, it ain’t.
In de mooi geënsceneerde maar nogal kig geacteerde openingssequens zien we hoe een banaal ventje van een Argentijnse bus stapt, en prompt in een vrachtwagen wordt gesleurd door agenten van de Mossad. Het is 1960, en de doordeweekse pennenlikker blijkt de topnazi Adolf Eichmann te zijn, die in Israël berecht zal worden. Dat trekt de aandacht van zowat alle media die zichzelf een beetje serieus nemen, maar ook van Hannah Arendt (Barbara Sukowa), een joodse filosofe die bij het begin van de Tweede Wereldoorlog naar de US of A vluchtte. Zij slaagt erin om als journaliste voor The New Yorker toestemming te krijgen om het proces bij te wonen en er verslag over uit te brengen. Haar artikelenreeks zou uiteindelijk leiden tot een hele verhandeling over de ‘banaliteit van het kwaad’, waarin zij Eichmann niet voorstelde als een antisemitisch monster, maar als een onbeig ventje dat eenvoudigweg bevelen opvolgde. Tussendoor beschuldigde ze ook nog enkele joodse kopstukken van medewerking aan de Holocaust. Dat je jezelf met zo’n stelling niet meteen populair maakt, spreekt voor zich.
Hoewel uit de titel niet meteen ongelooflijk veel verbeelding spreekt met betrekking tot het genre van de biopic, zijn Margarethe von Trotta en haar coscenariste Pam Katz slim genoeg om zich te focussen op één bepalende periode uit Arendts leven, en niet haar hele leven in een film van twee uur te proppen. Nu krijgen zowel de hele opzet als het hoofdpersonage rustig de tijd om zich voor te stellen en geduldig te ontwikkelen, en dat komt de film qua diepgang zeker ten goede. Het tempo zit bovendien goed: waar ‘volledige’ biopics vaak de neiging hebben zich te overhaasten, ligt hier voortdurend het gevaar van een te trage film op de loer, maar al bij al weet Hannah Arendt dat risico voldoende te omzeilen.
Wat de plot, en bijgevolg ook de film, wél parten speelt, is de manier waarop wordt omgegaan met de controverse die Arendts bespiegelingen teweeg brengen. In haar scepsis tegenover de Israëlische staat en het voor de ogen van alle media opgevoerde sensatieproces waarbij Eichmann tot de strop werd veroordeeld, liet Arendt zich verleiden tot een bijna naïeve houding ten opzichte van Eichmann zelf. Arendt liet zich nogal gemakkelijk bedotten door de manier waarop de architect van de jodendeportaties zichzelf profileerde, en geloofde hem snel wanneer hij beweerde dat hij simpelweg bevelen uitvoerde, maar toch durft von Trotta de theorieën van haar protagonist nooit kritisch te benaderen. Arendts theorie over de ‘banaliteit van het kwaad’ snijdt zeker hout – het fameuze Milgram-experiment heeft dat aangetoond – en haar beschuldigingen aan het adres van joodse organisaties berusten op feiten, maar inmiddels is iedereen het over eens dat ze er wat betreft Eichmanns morele motieven wel naast zat.
Dat beweerde ook zowat de hele niet-nazistische wereld toen Arendts boek verscheen, maar von Trotta laat die kritiek amper aan het woord komen. De reacties worden afgedaan als ‘hysterisch’, en dat zullen ze in het merendeel van de gevallen wel geweest zijn, maar er moet toch iemand zijn die in staat was tot een gefundeerd debat? Net als haar hoofdpersonage vindt von Trotta van niet, en daarom banaliseert, ridiculiseert en karikaturiseert ze alle argumenten tegen Arendts filosofie, om ze dan in één beweging van tafel te vegen. Als de filosofe aan het einde van de film dan toch een publieke lezing geeft over haar ideeën, wordt dat voorgesteld als een enorm genereuze geste van Arendts kant, naar de onbeige hysterici toe. Niet alleen wordt het beeld van Hannah Arendt als extreem arrogant zo onbewust bevestigd, het ontneemt de film bovenal een pak opwinding en scherpte. Het is immers niet omdat iets vijftig jaar geleden progressief en controversieel was, dat het dat nu nog is.
Afgezien van dat – toegegeven, nogal stevige – mankement is Hannah Arendt echter een uiterst degelijk gemaakte film. De set pieces kloppen allemaal, en alle decors ademen de jaren ’60 (voor zover er geademd kan worden in een film waarin voortdurend gerookt wordt). Stilistisch getuigt de film bovendien van vakmanschap: net als vrijwel alle biopics is de cameravoering misschien een tikkeltje saai en te beheerst, maar wordt elke scène wel haarfijn uitgebalanceerd en ook zo in beeld gezet. De acteerprestaties van hoofdrolspeelster Barbara Sukowa en de rest van de cast – onder meer Janet McTeer en Julia Jentsch (de Duitse Mia Wasikowska-lookalike die meespeelde in The Edukators) – vallen in dezelfde categorie: goed zonder fantastisch te worden, een tikkeltje saai maar wel oerdegelijk.
Dus ja, Hannah Arendt kampt misschien wel een beetje met het probleem dat je bij dit soort film verwacht: het geheel is nogal aan de droge kant, en een meer gedurfde benadering had zich misschien kunnen vertalen naar een scherper en gewaagder eindresultaat. Anderzijds levert Margarethe von Trotta wel een messcherpe karakterstudie af, en een film die ondanks of net dankzij zijn neiging om weg te blijven van kritiek, altijd overeind blijft en nooit op zijn bek gaat. ’t Is maar wat u van een film verwacht.
