De kans is klein dat u z’n filmografie zomaar even foutloos kunt
afraffelen, maar Jerzy Skolimowski is wel één van de eminence
grises (of moet dat eminences grise zijn?) van de
Poolse cinema. Begin jaren zestig schreef hij mee aan Roman
Polanski’s debuutfilm ‘Knife in the Water’, en tot het begin van de
jaren negentig bleef hij actief als scenarist en regisseur. Waarna
het stil werd. Tussen 1991 en 2008 werd er nauwelijks iets van hem
vernomen (sporadisch dook hij eens op in een cameo in andermans
films), tot hij zijn comeback maakte met ‘Vier Nachten Met Anna’
(ook uw favoriete film van dat jaar, dat spreekt voor zich). Nu
komt hij op de proppen met ‘Essential Killing’, een rauwe actiefilm
met een bijna tastbare fysieke dimensie en een extreem uitgepuurde
vertelstijl. Het lijkt me sterk dat veel mensen er hun ‘X-Men’ voor
zullen laten staan, maar geloof me vrij: Vincent Gallo die insecten
en boomschors opvreet om te overleven, het is een fascinerend
zicht.
Gallo speelt een Talibanstrijder die in Afghanistan wordt
opgepakt nadat hij enkele Amerikaanse soldaten vermoordt. Na een
rondje waterboarding (dat niet zo grafisch in beeld wordt
gebracht of zo lang wordt uitgerekt als je zou denken), wordt de
naamloze terrorist overgebracht naar één van de beruchte
Amerikaanse geheime gevangenissen in Oost-Europa. Tijdens het
transport gebeurt er echter een ongeluk met de wagen waarin hij
zit, en hij kan ontsnappen. Min of meer dan toch: de Afghaan
bevindt zich nu plots in een ondergesneeuwd bos, ver van de
bewoonde wereld. Opgejaagd door de Amerikanen, probeert hij te
overleven in de onherbergzame natuur, in de hoop dat hij de
beschaving kan bereiken.
En dat is het wel zo’n beetje. Skolimowski heeft op narratief
vlak een uitzonderlijk minimalistische film gemaakt, die het
consequent vermijdt om achtergrondinformatie te geven over zijn
personages of situaties. Van het hoofdpersonage ontdekken we op de
eindaftiteling pas dat hij Mohammed heet – in de film komen we zijn
naam nooit te weten. Hij zegt ook letterlijk geen woord tijdens de
hele prent. (Met wie zou hij ook praten? Voor het leeuwendeel van
de film is hij alleen, en zelfs wanneer er andere mensen in de
buurt zijn, spreekt hij hun taal niet.) De enige dialogen in de
prent zijn die tussen de Amerikanen die hem gevangen nemen, maar
zelfs zij zeggen nooit iets dat echt belangrijk is voor de plot (of
wat daarvoor moet doorgaan). Ook het land waarin het merendeel van
het verhaal zich afspeelt, wordt nooit bij naam genoemd, hoewel we
er van uitgaan dat het Skolimowski’s thuisland, Polen, moet zijn.
Maakt het echt uit waar het is?
Nee, de regisseur gaat aan specificiteiten volledig voorbij, om
ons een… welja, een essentiëler verhaal te vertellen
over simpele fysieke overleving in een vijandig klimaat. We zien
Mohammed door de sneeuw ploeteren, in een berenval trappen, op zoek
gaan naar voedsel, proberen om zichzelf warm te houden, klimmen,
rennen, springen, vliegen, duiken, vallen, opstaan en weer
doorgaan. Dat is alles. Door een Afghaanse jihadist als
hoofdpersonage te gebruiken, vraagt Skolimowski ons impliciet om
met hem mee te voelen, maar de filmmaker biedt bewust nooit een
politieke context voor zijn verhaal. Zelfs wanneer Mohammed een
korte flashback beleeft naar zijn leven in Afghanistan, speelt die
zich resoluut af op het persoonlijke vlak: beelden van zijn vrouw
en kind.
Door die afwezigheid van achtergrond en context, wordt het
moeilijk om ‘Essential Killing’ vast te pinnen op een ideologie of
politieke overtuiging. Is de film pro-Taliban? Moeilijk om te
zeggen, omdat Mohammed nooit getoond wordt in zijn positie van
terrorist. Voor zover we hem zien in de prent, is hij gewoon
opgejaagd wild; een ademend, bloedend en lopend organisme dat
simpelweg zichzelf in leven wil houden. Anderzijds worden ook de
martelscènes aan het begin van de film kort en zeer droog in beeld
gebracht; Skolimowski is geen demagoog die van leer wil trekken
tegen de Amerikaanse aanwezigheid in het Midden-Oosten.
En misschien is dat juist wel het punt van de film: als je
mensen loskoppelt van hun ideologieën, overtuigingen en herkomst,
dàn bereik je pas iets dat universeel menselijks is. We zijn
allemaal fysieke wezens die willen overleven, die voeding, warmte
en onderdak nodig hebben. Da’s een provocerende manier om het te
bekijken, hoewel die ook zijn beperkingen heeft. Zal ik eens even
citeren? Dat doe ik niet vaak. Brits criticus Jim Buckfield
schreef:
“Reducing the war on terror to an issue of survival seems
like a gross simplification. What the conflict demonstrates if
anything is the power of ideology – that ideology motivates people,
often in spite of their most basic instincts. Ignoring ideological
imperatives of a deeply ideological conflict seems like a sure fire
way to say nothing at all.”
Zelf geloof ik niet dat ‘Essential Killing’ niets zegt, maar de
man heeft wel een punt. Skolimowski neemt een ongelooflijk complex
conflict en hij snijdt daar vervolgens alles, maar dan ook àlles
van weg, behalve wat hij beschouwt als het meest essentiële:
fysieke overleving. Een interessant perspectief? Zeker. Maar ook
een zeer nauw perspectief. Je kan van ‘Essential Killing’, juist
omdat hij zo weinig context biedt, in feite maken wat je wilt. Maar
ergens bereik je ook een punt waarop je film zo veel verschillende
dingen zou kunnen betekenen, dat hij eigenlijk niets meer
betekent. Skolimowski flirt voortdurend met de grens tussen de
gebieden: “dit is een multi-interpretabele film” en “is er hier
eigenlijk wel iets om te interpreteren?”.
Op tastbaar vlak is ‘Essential Killing’ sowieso indrukwekkend
werk, met een knappe fotografie op afgelegen locaties, waar de
koude haast voelbaar is. De regisseur moet zijn verhaal vrijwel
uitsluitend visueel vertellen, en doet dat met een bedrieglijk
eenvoudige cameravoering en montagestijl, die nergens de aandacht
op zichzelf vestigt, maar wel loepzuiver de situaties in kaart
brengt. (En wie denkt dat dat evident is, mag altijd eens de
gemiddelde Michael Bay-actiefilm bestuderen, met zijn “wie zit er
nu waar wat te doen?”-aanpak.) Vincent Gallo levert een woordeloze,
maar immens indrukwekkende prestatie als Mohammed – enkel met zijn
mimiek en lichaamstaal geeft hij een intense vertolking, die de
film probleemloos weet te dragen. Dit moet een moeilijke rol zijn
geweest, niet ondanks, maar juist door het gebrek aan tekst, omdat
het de acteur berooft van voor de hand liggende manieren om het
publiek te betrekken. Gallo moet het doen door zijn présence en de
blik in zijn ogen, en dat lukt. Emmanuelle Seigner (mevrouw
Polanski) heeft een kleine bijrol aan het einde van de film,
waarvoor ze meteen second billing kreeg. Zo zie je maar in
welke mate Gallo eigenlijk de hele klus op zijn eentje moet
klaren.
‘Essential Killing’ is fascinerende, knap gemaakte, zintuiglijke
cinema. Inhoudelijk kan je discussiëren of de film nu juist erg
betekenisvol is, of net veel te weinig zegt (hell,
misschien wel de twee tegelijk, waarom niet?), maar laat het
sowieso duidelijk zijn: dit moet u gezien hebben.
