George Clooney mag vanaf heden twee van de moedigste films van 2005
op zijn CV zetten. ‘Good Night, and Good
Luck’ regisseerde hij zelf, en tegen alle wetten van de
commerce in, maakte hij er een sfeervol zwart-wit drama van waarin
anderhalf uur lang mensen over belangrijke dingen praatten zonder
dat er verder veel gebeurde. ‘Syriana’ werd geschreven en
geregisseerd door Stephen Gaghan, ooit de scenarist van Steven
Soderbergh’s ‘Traffic’, met Clooney
in één van de voornaamste bijrollen. Het werd een wervelende,
opwindende en razend ingewikkelde politieke thriller over de
economische belangen van Amerikaanse oliebedrijven in het
Midden-Oosten. ‘Syriana’ heeft vormelijk maar weinig met ‘Good Night, and Good Luck’ gemeen – het is
een groots opgezette prent met veel personages en een bewust
verwarrende plot die zich afspeelt in een vijftal verschillende
landen – maar aan de kern van beide films ligt een sterk ontwikkeld
politiek bewustzijn en een koortsachtige gedrevenheid van de kant
van de makers.

Het verhaal van ‘Syriana’ kan worden opgedeeld in vier
verschillende draden. Ten eerste krijgen we Clooney als Bob Barnes,
een CIA-agent die al sinds de jaren tachtig vuile klusjes opknapt
in het Midden-Oosten. Op een dag krijgt hij de opdracht om de prins
van een kleine oliestaat om te leggen, omdat die banden zou hebben
met Al Qaida. De opdracht loopt mis, en Barnes komt tot de
conclusie dat zijn eigen agentschap tegen hem heeft gelogen.

Ten tweede is er het verhaal van Connex-Killen. Connex is een
Texaanse oliegigant, die net een belangrijk contract in de
Perzische Golf is kwijtgespeeld aan de Chinezen. Killen, een jong
bedrijfje, heeft op de één of andere manier een akkoord kunnen
loskrijgen met Kazachstan, zowat de grootste onontgonnen oliebron
ter wereld. Connex en Killen willen nu fuseren, maar voordat het
zover is, moet er eerst een onderzoek plaatsvinden om vast te
stellen of het contract met Kazachstan wel eerlijk verkregen is.
Advocaat Bennett Holiday (Jeffrey Wright) moet de zaak
verdedigen.

Een derde verhaallijn draait rond Bryan Woodman (Matt Damon), een
economische wonderjongen die de persoonlijke adviseur wordt van
dezelfde prins die George Clooney moest vermoorden. En tenslotte
krijgen we ook nog de geschiedenis van twee Pakistaanse jongens die
in de Golf gerekruteerd worden door Moslimfundamentalisten.

Al die plotlijnen kronkelen door elkaar in een film die 126 minuten
duurt, en 126 minuten lang je volledige aandacht opeist. ‘Syriana’
is er in feite voor gemaakt om twee keer te zien: na een eerste
visie ga je buiten en weet je globaal gezien wat er allemaal
gebeurd is en waarom, maar de connecties tussen de verhalen en de
personages zullen ongetwijfeld en onvermijdelijk niet allemaal
duidelijk zijn. Pas na een tweede keer kijken vallen de
puzzelstukjes op hun plaats. Dat is een gevoel dat door sommigen
ongetwijfeld als frustrerend ervaren zal worden, maar dat mij niet
stoorde: de hele film lang weet je ongevéér hoe het in elkaar zit.
Je weet genoeg om geïntrigeerd te blijven en om niet het gevoel te
krijgen dat de regisseur/scenarist met je voeten aan het spelen is.
Maar de details ontgaan je, en de hele film lang heb je óók de
indruk dat er meer aan de hand is dan je zo snel kunt
verwerken.

Dat complex scenario is zowel de grootste kracht van ‘Syriana’ als
de vloek van de film. Het is een grote kracht omdat het, in een
industrie die steeds meer naar kinderachtig eenvoudige scripts
neigt, eindelijk nog eens de gelegenheid biedt om iets in elkaar te
puzzelen. Alles wordt voor de verandering eens niét voorgekauwd, we
moeten zelf een deel van het werk doen. Bovendien is de
complexiteit van het verhaal niet zomaar gratuit: Gaghan had geen
zin om z’n kijkers hoofdpijn te bezorgen, maar de corruptie van de
relaties tussen de oliestaten en de VS zit nu eenmaal ingewikkeld
in elkaar, het is een wereldje waarin je niet weet wie je kunt
vertrouwen of wie belang heeft bij welke actie. Dat gevoel komt erg
duidelijk uit ‘Syriana’ naar voren, en het helpt de
geloofwaardigheid ervan. Dat aan het einde alle losse eindjes toch
netjes samenkomen, toont aan hoe zorgvuldig Gaghan z’n hele prent
wel geconstrueerd heeft. Na al die ingewikkelde wendingen en na al
die intriges, eindigt de film in harmonie.

De reden waarom het moeilijke script ook een vloek is, is simpelweg
omdat publieken niet zijn ingesteld op dat soort van mentale
inspanningen. ‘Syriana’ is geen film waar je onvoorbereid dient
binnen te stappen: je moet opletten en je moet nadenken, anders
dreig je reddeloos verloren te lopen tussen de vele personages en
de motivaties die ze hebben.

Tijdens het eerste uur maakt dat van ‘Syriana’ een film die
uitstekend werkt op een intellectueel niveau, maar emotioneel erg
afstandelijk blijft. We hebben het al zo moeilijk om te volgen wat
er gebeurt, dat het vrijwel onmogelijk wordt om er ook nog iets bij
te voelen. Maar dan, naarmate de prent zich naar de eindmeet
begeeft en de samenhang tussen de plotlijnen iets duidelijker
wordt, ontstaat er zowaar een oprechte suspense. Wie tijdens het
laatste half uur niét op het puntje van z’n stoel zit, moet
dringend naar een neuroloog stappen. Dat is wat het meeste indruk
achterliet op mij: niet alleen is dit een indrigend intelligente
prent, maar hij weet je ook emotioneel mee te slepen, met een einde
dat voldoende zou moeten zijn om iedereen in het publiek achteraf
een half uur stil te houden.

Stilistisch heeft Gaghan duidelijk goed geleerd van Soderbergh: hij
zwiert niet onnodig met z’n camera, maar zorgt er wel voor dat het
beeld nooit honderd procent stabiel is. Het lijkt alsof hij continu
handgehouden filmt, maar aan z’n cameraman de instructie heeft
gegeven om het te doen lijken alsof er met een statief wordt
gewerkt. Het resultaat is dat de prent steeds visueel helder
blijft, maar toch een aangenaam ruw randje heeft. Een techniek die
Soderbergh ook vaak gebruikt. En dan zijn er nog de acteurs, die
hier zonder uitzondering uitstekend werk afleveren. Clooney en
Damon zijn de grootste namen, maar het is Alexander Siddig als
prins Nasir die op mij het meeste indruk achterliet – in zekere zin
vormt hij het morele centrum van de film, en hij doet dat op een
bijzonder subtiele, menselijke manier.

‘Syriana’ is cinema zoals het veel te weinig gemaakt wordt.
Ingewikkeld en veeleisend, ja, maar brandend actueel, relevant,
intelligent, spannend en pakkend. Eentje voor de
eindejaarslijstjes, zeker weten.