Verfilmingen van literaire werken blijven een vreemd iets, maar al te vaak zijn het immers doorslagjes die nergens de sfeer en impact van het origineel weten te vatten. Een enkele keer echter weten ze het volledig naar hun hand te zetten of er zelfs een nieuw verhaal van te maken dat moeiteloos naast het origineel kan staan (The Shining, The Long Goodbye, Blade Runner). De derde en misschien wel opmerkelijkste zijn deze die hun literaire voorganger in faam voorbijgestoken zijn, met als bekendste voorbeeld misschien wel Picnic At Hanging Rock.
In 2023 gebeurde dit opnieuw met Poor Things van Yorgos Lathimos, die sinds The Lobster (2015) internationaal hoge ogen gooit. Lanthimos en scenarioschrijver Tony McNamara (oa The Favourite en Cruella) baseerden zich voor hun uitermate succesvolle film op de in 1992 verschenen roman Poor Things: Episodes from the Early Life of Archibald McCandless M.D., Scottish Public Health Officer van Alisdair Gray (1934-2019). Gray kende tijdens zijn leven wel enig succes met zijn romans maar was nooit een echte bestsellerauteur. Zijn debuut Lanark (1981) werd enthousiast onthaald door critici en inspireerde tal van Schotse schrijversn maar zette hem commercieel niet op de kaart. Gray zou ondanks de positieve kritieken nooit van zijn pen kunnen leven, zelfs Poor Things, zijn financieel meest succesvolle werk, kon niet verhinderen dat hij in 2000 alsnog bij de Scottish Artists’ Benevolent Association moest aankloppen voor financiële steun.
Dat Arm Ding enig commercieel succes kende, mag niet verbazen, want ook al speelt Gray hier nog steeds met fictie en realiteit, toch is dit verhaal in essentie eenvoudiger en door haar duidelijke parallellen met Frankenstein ook veel eenvoudiger te volgen dan zijn andere romans. Gray start de roman met een klassieke raamvertelling waarbij hij claimt dat de kern van het boek “Voorvallen uit het vroege leven van doctor Archibald McCandles M.D. van de Schotse dienst volksgezondheid” een in eigen beheer uitgegeven werk is dat begin jaren zeventig per toeval gevonden werd door de assistent-conservator Michael Donnelly, die het uit een hoop papier bestemd voor de gemeentelijke vuilverbrander viste. Het boekje bleef samen met enkele andere papieren erna in een schuif liggen tot hij het begin jaren negentig aan Gray gaf.
Gray trekt dat vals realisme verder door, waarbij hij niet alleen in de inleiding en de afsluitende “kanttekeningen kritisch en historisch” verdere historische duiding geeft maar ook een wel heel simpele uitleg geeft voor het verlies van de originele stukken. Hij trekt de lezer evenwel meteen mee in zijn samenzweringsbad door te wijzen op het feit dat Donnelly en hij heel anders tegen het waarheidsgehalte van het werk aankijken en Donnelly er zelfs op wijst dat Gray zijn feiten niet kan staven met krantenartikels of andere documenten. Uiteraard is het personage Donnelly net zo goed verzonnen, maar Gray weet dankzij hem wel een eerste sneer te geven naar hoe Schotland met haar eigen erfgoed omsprong. Arm ding is dan ook net zozeer een herinterpretatie van Frankenstein als een kritiek op hoe in het bijzonder met de minderbedeelden en armen omgegaan werd, alsook hoe vrouwen in een bepaalde rol gedwongen worden.
Centraal staat het trio Archibald McCandless, Godwin Baxter en Bella Caledonia, waarbij McCandless als eerste verteller optreedt en de gebeurtenissen vanuit zijn oogpunt vertelt. Diens relaas is redelijk uitzinnig en plaatst de chirurg Godwin Baxter centraal die gezegend is met zowel een ongelooflijk verstand en chirurgische kennis alsook een grotesk uiterlijk dat zowat alle mensen afschrikt. McCandless is aanvankelijk zijn enige vriend, al is dat eerder omdat die doordat hij een arme bastaardzoon van het platteland is zich nooit echt een plaats kan verwerven tussen zijn studiegenoten geneeskunde die allen van hogere afkomst zijn. Het is Baxter die McCandless introduceert aan Bella en hem in vertrouwen neemt over haar opvallende achtergrond. De naïeve, kinderlijke Bella wordt op slag verliefd op McCandless en zweert met hem te trouwen alvorens ze paradoxaal de benen neemt met de weinig scrupuleuze advocaat en vrouwenversierder Duncan Wedderburn.
Hun tocht doorheen Europa leidt voor hem echter tot waanzin en wanneer Bella hem terugstuurt naar zijn moeder, is hij mentaal gebroken en ervan overtuigd dat zowel Bella als Baxter des duivels zijn. Maar terwijl Wedderburn ten ondergaat, leert Bella steeds meer bij over de onrechtvaardigheden in de wereld en vraagt ze in haar brieven aan Baxter, die ze consequent als God aanspreekt, waarom hij het wereldleed voor haar verborgen hield. In het laatste deel van het verhaal keert Bella terug naar Glasgow om zich bij Baxter te vervoegen en haar huwelijk met McCandless te voltrekken. Hier haalt haar verleden haar echter in en moet Baxter zich zowel tegenover haar als derden verantwoorden over de keuzes die hij maakte. Daarnaast staat ook haar toekomst op het spel waarbij Baxter, en in mindere mate McCandless, haar recht om hier zelf over te beslissen verdedigen en bepleiten.
Aansluitend op McCandless’ relaas is er de brief van Victoria McCandless die het boek van haar man als onzin afdoet en haar visie op de gebeurtenissen weergeeft, waarbij ze de al te fantastische elementen naar de prullenbak stuurt. Hoewel ze in grote lijn hetzelfde relaas geeft als McCandless, plaatst ze Godwin centraal en spreekt ze eerder neerbuigend over zowel McCandless als Wedderburn, die beiden vooral als schlemielen worden afgeschilderd (McCandless meer dan Wedderburn) die door haar gebruikt worden omdat ze niet dichter bij God(win) kan komen. Het is ook zij die de vele gelijkenissen in het werk met andere horror en fantastische verhalen opmerkt, waardoor Gray handig aan lezers en critici bekent waar hij leentjebuur gespeeld heeft. Bij monde van Victoria laat hij ook aan de lezer de keuze welke van beide verhalen “waar” is.
Arm ding heeft niet de complexiteit of diepgang van Lanark maar onderstreept wel het talent van Gray om met genres te spelen en via literatuur ook een aantal persoonlijke bekentenissen en kritieken op de maatschappij te leveren. De wat uitzinnige premisse wordt met een uitgestreken gezicht gebracht en via het kaderverhaal wordt het zelfs ongeloofwaardiger maar ook reëler dan wanneer enkel McCandless’ deel zou verschenen zijn. Gray weet hoe hij met de verwachtingen van de lezer moet spelen en zijn verhaal een extra dimensie geven. Met (het uitverkochte) Lanark en Arm Ding toont Koppernik zich als de nieuwe vertegenwoordiger van Gray in ons taalgebied. Hoewel Grays uitgebreide oeuvre ongetwijfeld te omvattend is om als geheel te ontsluiten, toont Arm ding aan dat op zijn minst ook zijn andere romans een kans verdienen.
