Ingewijden noemen haar een ongeëvenaarde cultschrijfster, terwijl het oeuvre van Rachel Cusk vooralsnog niet of nauwelijks tot het brede publiek is doorgedrongen. Nochtans is haar proza literair en toegankelijk, alsook behandelt de Brits-Canadese schrijfster thema’s die ons allemaal aangaan, zoals het zoeken naar geluk en het zich verhouden tot onze naasten. Luidt De tweede plaats, wederom een internationaal door de pers gelauwerde roman, haar definitieve doorbraak in?
Misschien, misschien niet. Sommige schrijvers zal het worst wezen of ze een gigantisch publiek zullen bereiken, en mogelijkerwijs behoort Rachel Cusk tot die categorie. Haar romans doen immers geen concessies aan het verwachtingspatroon van de lezer, en daar is A second place, recent in vertaling verschenen bij De Bezige Bij, opnieuw een treffend voorbeeld van. Zo komt de lezer, eenmaal aan het slot gekomen, aan de weet dat De tweede plaats gebaseerd is op Lorenzo in Taos van Mabel Dodge Luhan. Dat is een roman in briefvorm, een literaire weerslag van de correspondentie tussen de schrijfster van het boek en D.H. Lawrence, die in New Mexico bij haar had verbleven omstreeks de twintiger jaren van de vorige eeuw. Cusk adapteerde de feiten tot een fictief verhaal dat hulde brengt aan de geest van Mabel Dodge Luhan, althans met die informatie moet de lezer het stellen. Het is een bekentenis zonder werkelijk kleur te bekennen. Hoe, wat, waarom een transcriptie van die oorspronkelijke roman? Het publiek mag het zelf uitvlooien. In die zin is deze wetenswaardigheid eigenlijk behoorlijk exemplarisch voor de roman in zijn totaliteit.
Vooreerst is het niet oninteressant zich de vraag te stellen wat Cusks literatuur zo uniek maakt, althans volgens haar fans. Het geheim ligt besloten in de manier waarop de schrijfster zichzelf als het ware onzichtbaar maakt in haar eigen proza, ook al is de teneur duidelijk persoonlijk getint. Neem bijvoorbeeld Cusks beroemdste boek, Outline (vertaald als Contouren). Die roman is de weergave van een aantal ontmoetingen van een schrijfster genaamd Faye en enkele passanten die haar pad kruisen terwijl ze koers zet richting Athene. Door wat de als figuranten geïntroduceerde personages vertellen, en hoe de schrijfster dit internaliseert, ontstaat een portret van het individu dat de pen voert. Het is kortom een zelfportret waaruit het zelf voorzichtig werd weggegomd, een blik gericht op het innerlijk zonder dat innerlijk echt te gaan verkennen, laat staan het te expliciteren. Wat overblijft, zijn contouren, zowel van de personages die de protagoniste ontmoet als van de protagoniste zelf. Alles blijft flou, en toch lijkt het alsof de schrijfster wezenlijk doordringt tot een menselijke kern. Een paradox is het, maar alleszins een waar heel wat mensen warm voor lopen.
Het procedé dat doorheen De tweede plaats wordt gevolgd is helemaal anders, en toch gelijkaardig. Het verhaal situeert zich rondom kunstschilder L, die dus losjes gebaseerd zou zijn op D.H. Lawrence. In een ver verleden, op een kantelpunt in haar bestaan, kwam de vertellende stem in aanraking met diens doeken. Sindsdien wil ze hem in persoon ontmoeten, meer nog: ze wil hem het landschap laten zien waarin ze leeft, om het hem te horen en zien vertalen in zijn werk, opdat hij er de ziel van zou kunnen vertalen, en haar misschien kan doen begrijpen waarom het voor haar zoveel betekent. Latent is haar verlangen er een naar begrepen worden, opgeslokt worden, maar dan innerlijk: het landschap daarbuiten als excuus voor het landschap binnenin, het panorama van haar eigen gevoelsleven, zichzelf begrijpen door middel van het begrip van iemand anders. Haar emotioneel welzijn is, in een niet nader bepaald verleden, immers een puinhoop geweest, maar sinds ze haar partner heeft ontmoet, meent het personage zichzelf terug in de hand te hebben. Mogelijks is dat slechts een illusie. Zeker is alleszins dat de komst van L op een desillusie uitdraait, alleen al omdat hij zich van een knappe jonge deerne vergezeld weet.
Wie zich verwacht aan concreet affect met gejammer over afgunst, gefnuikt verlangen of ontgoochelende ontluistering naar aanleiding van het norse en ondoordringbare karakter van de schilder, is bij Cusk aan het verkeerde adres. De roman verkent slechts met mondjesmaat de zielenroerselen van het hoofdpersonage, een karakter dat even vaak filosofisch als emotioneel wordt benaderd. Het levert prikkelend proza op, fris en eigenzinnig opgetekend. Het landschappelijke bezit een filmische klaarte, het individuele en sociale een charmante graad van mistigheid, een mystiek die nooit helemaal verdwijnt, hoewel Cusk haar personage een aangrijpende reis laat afleggen, wegdobberend van haar oorspronkelijke verwachtingspatroon. Boordevol menselijkheid, maar uiteindelijk toch ongrijpbaar en schijnbaar onaf: Cusks romans zijn nauwelijks vergelijkbaar met werk van andere auteurs.
Een grandioos meesterwerk is De tweede plaats evenwel niet, want waarlijk beklijven doet Cusk slechts sporadisch. En of er veel van dit boek zal blijven hangen, is onzeker. Wat in nevelen gehuld blijft, blijkt al te vaak te vluchtig voor het geheugen…
