Schrijvers die bij leven een haast mythische status verwerven door een of meerdere als ‘meesterwerk’ bekroonde boeken bij elkaar te pennen, kunnen er van meespreken: een indrukwekkend palmares is een vergiftigd geschenk. Schrijf een nieuwe turf bij elkaar, en meteen regent het overal vergelijkingen met vorige romans. Zo ook in het geval van dé literaire sensatie van vorig jaar: Jonathan Franzen en diens Crossroads.
Voor wie het in Keulen hoort donderen: Jonathan Franzen geldt wereldwijd als een van de meest gerespecteerde en best verkopende auteurs. Die reputatie dankt de Amerikaan in het bijzonder aan twee romans, met name The corrections en Freedom. In die boeken fileert de schrijver op onnavolgbare wijze de tijdsgeest en de tekortkomingen van de moderne mens: het spagaat tussen profane successen en existentiële leegte, de wig die het bestaan drijft tussen idealisme en dagdagelijkse praktijk op basis van het idee dat ‘de ander’ zou kunnen hebben over het zo belangrijk gevonden ‘ik’.
Al sinds de publicatie van De correcties, inmiddels alweer twintig jaar geleden, is Franzen iemand geweest die het meest gefascineerd werd door verhoudingen binnen de microkosmos van het gezin, omdat net binnen die zogezegde veiligheid en geborgenheid, waar de onderlinge verhoudingen het meest onvoorwaardelijk en dus evident zouden moeten zijn, niet zelden de wortels te vinden zijn voor latere ontsporing en desillusie. Franzen portretteert de atmosfeer van de eeuwwisseling en het begin van de 21ste eeuw als het ware aan de hand van wat er zich rond de eettafel afspeelt, en die unieke verbinding tussen maatschappelijke dissectie en intieme psychologisering karakteriseerde ook zijn vorige roman Purity, zij het in iets mindere mate.
Het verhaal van Zuiverheid weefde Franzen rondom een verkenning van het thema (on)schuld: wat maakt een mens (on)rein, waar begint schuld en eindigt onschuld, in welke mate is het individu vrij om voor (on)zuiver handelen te kiezen, kortom welke impact hebben de omstandigheden en iemands verleden op hoe hij of zij zich gedraagt? Doorheen de plot, waarvan de sprongen in de tijd en over de wereldkaart heen de roman epische allures gaven, deemsterde een ideëel discours dat Franzen aan de hand van zijn personages wilde verkennen. Hoewel niet zo virtuoos verweven als in zijn twee vorige titels, was het procedé gelijklopend. Het maakte ook Purity tot een veel en graag gelezen boek.
Voor Crossroads liggen de kaarten evenwel anders, want zoals de titel verwijst naar de gevoelsmatige impasse van karakters die zich op een kruispunt in hun leven bevinden, zo ontbreekt deze keer ook een breder of ruimer sociaal-maatschappelijk kader. Men mag zeggen of schrijven wat men wil: in essentie is het Franzen niet te doen over het Amerika van de jaren zeventig of hoe daar de krijtlijnen werden uitgetekend voor de wereld vandaag. Weliswaar zijn de ingrediënten van die inmiddels verdwenen era wel rijkelijk aanwezig, maar Franzen thematiseert ze niet. Hij gebruikt ze zonder er iets over te zeggen. Ze zijn kruiding bij de spijs, geen smaak op zich.
Maakt dat deze roman ‘armer’ dan zijn voorgangers? Daarover valt te discussiëren. Feit is alleszins dat Franzen zich voor Kruispunt toespitst of wat hij het liefste doet en het beste kan: psychologie uitwerken, laten zien hoe personages – hoe inconsequent ze initieel ook lijken – het product zijn van hun verleden, en voor zichzelf een samenhangend verhaal zien te verzinnen over wat ze doen en waarom ze dat doen. ‘Kunnen zien wie we altijd zijn geweest’, leest de achterflap, en dat legt feilloos de bedoelingen bloot van deze roman.
Los dus van de historische context, waar Franzen met referaten naar de oorlog in Vietnam, het ontstaan van de hippiecultuur, de opkomst van nieuwe drugs, het geromantiseerde idee van een ver Europa en dies meer weliswaar continu uit put, schetst de auteur de universele en tijdloze dynamieken binnen het gezin.
Waar dit over gaat? Hoe vormend ouderlijke goed- of afkeuring is voor het welbevinden en het bereiken van stabiliteit als adolescent en doorheen het latere leven, hoe bepalend het recht om een erotisch verlangen te mogen botvieren, hoe wezenlijk de factor ervaring is vooraleer zich in duurzame relaties te storten, hoe elementair het vermogen tot communicatie is om het broze weefsel dat een gezin is in stand te kunnen houden, en hoe elementen die aan de wil ontsnappen (spiritualiteit en religie, middelengebruik, genetische voorbestemming, enzovoort) dat alles weer helemaal door elkaar kunnen schudden: in Kruispunt knoopt Franzen vijf verschillende perspectieven tot een gordiaans geheel, een strakke strop die zich almaar dichter rondom de hals van de lezer snoert.
Immers, als Franzen iets kan als geen ander, dan is het dit: woorden en zinnen smeden tot wezens van vlees en bloed, karakters waar je samen mee woest wordt, ontgoocheling deelt, verlangt, hoopt, ademt. Kruispunt heeft niet de filosofische allure van De correcties, Vrijheid of Zuiverheid, en zal in de hoedanigheid van ideële roman niet compleet overrompelen. Toch zal de talige luister, de humor, de spanning en het inzicht in de personages lang nazinderen. Franzen heeft dus weer een dijk van een roman afgeleverd. Een boek om na bijna zeshonderd beklijvende bladzijden met spijt weg te leggen – om het ooit, ongetwijfeld, weer ter hand te nemen.