Aan het einde van mijn bespreking van ‘Der Untergang’ schreef ik dat als de
Duitsers op die manier verdergingen met hun oorlogstrauma van zich
af te filmen, we nog knappe dingen te zien konden krijgen. Toch
leuk om gelijk te krijgen: ‘Sophie Scholl’ is een beklijvend
verhaal over een Duitse oorlogsheldin, dat dan wel de grandeur mist
van Oliver Hirschbiegels bunkerfilm, maar op z’n eigen,
kleinschalige manier een heldere en duidelijke illustratie weet te
geven van de meedogenloze machinaties van het Hitlerregime.
Regisseur Marc Rothemund was eerder verantwoordelijk voor weinig
verheffende films als ‘Harte Jungens’ (Engelse titel: ‘Ants in the
Pants’, dat zou al genoeg moeten zeggen), maar toont zich hier
zowaar een smaakvolle, trefzekere filmmaker, die weet hoe hij de
emoties van zijn publiek moet bespelen, zonder te vervallen in
goedkoop sentiment.
Sophie Scholl was een 21-jarige Munchense studente, die betrokken
was bij de “Weisse Rose”, een ondergrondse verzetsbeweging tegen
Hitler, wiens acties zich volgens deze film schijnbaar voornamelijk
beperkten tot nogal studentikoze vormen van protest: het
verspreiden van pamfletten en brieven waarin het leiderschap van de
Führer op de korrel werd genomen. Op 18 februari 1943 worden zij en
haar broer Hans opgepakt wanneer ze in hun eigen universiteit
anti-Hitler pamfletten verspreiden. Aanvankelijk proberen ze alle
betrokkenheid te ontkennen, maar eens een huiszoeking in hun flat
onweerlegbaar bewijsmateriaal oplevert, besluiten ze om alle schuld
op zich te nemen. Met de voor de hand liggende gevolgen.
Het verhaal van Sophie Scholl werd al twee keer eerder verteld, in
‘Die Weisse Rose’ en ‘Funf Letzte Tage’. In 2006 zou Christina
Ricci overigens de hoofdrol spelen in een Hollywoodversie van het
verhaal: ‘The White Rose’ (en hoewel de cast, met verder Liam
Neeson en Tim Robbins, er mooi uitziet, hou ik nu al m’n hart vast
voor wat dat gaat geven). In ieder geval, de hervertelling van het
verhaal wordt in dit geval niet alleen gerechtvaardigd door het
feit dat het alweer van 1982 geleden is dat we de laatste
verfilming hebben gehad, maar ook door het recente opduiken van 60
pagina’s aan notulen van de ondervragingen van Scholl door
Gestapoagent Robert Mohr. Die documenten dienden als basis voor het
script, en als dusdanig knettert de film met de wetenschap dat dit
niet alleen echt gebeurd is, maar dat de dialogen van de personages
in veel gevallen ook letterlijk de woorden zijn die toen gebruikt
werden. Het verhaal van Sophie Scholl toont aan hoe een onmenselijk
systeem niet enkel buitenstaanders vernietigde, diegenen die als
ongewenst werden beschouwd, maar ook het eigen volk, al wie het
niet met hen eens was. Via deze film krijgen we een korte glimps
van wat het leven in Hitlers Europa zou zijn geweest als hij de
oorlog had gewonnen: een gecontroleerde, Orwelliaanse samenleving
waarin iedereen iedereen in het oog houdt en zonodig aangeeft bij
de autoriteiten, waarin alleen conformistisch denken (laat staan
spreken of schrijven) wordt toegestaan en de rechtspraak een
schijnvertoning is.
Marc Rothemund begint meteen erg sterk, met de scène waarin Sophie
en Hans de pamfletten gaan plaatsen in de lege gangen van de
universiteit, hopend dat ze door niemand gezien zullen worden. Deze
sequens heeft min of meer dezelfde impact als de openingsscène uit
‘Midnight Express’, waarin een Amerikaanse toerist hasjish uit
Turkije probeert te smokkelen maar wordt opgepakt: in die film
gebruikte Alan Parker het geluid van de hartslag van zijn
hoofdpersonage om de suspense op te bouwen, hier zet Rothemund
muziek op de soundtrack die hetzelfde effect heeft. Het tempo
suggereert een versnelde hartslag, we krijgen een jachtig gevoel,
net zoals de personages, en hoewel we beter weten, zitten we toch
stilletjes te hopen dat ze op tijd zullen wegraken. Net zoals in
‘Midnight Express’.
Daarna implodeert zijn film tot een lange tête-à -tête tussen Sophie
en haar ondervrager, Robert Mohr. Meer dan een uur speelt zich in
essentie in één kamer af, waar twee mensen met elkaar praten, en
dat is alles dat er gebeurt. Er is wellicht niets moeilijker in
beeld te brengen dan dat, want hoe vermijd je dat het saai wordt?
Rothemund doet niets extravagants met zijn camera – simpele
two-shots, close-ups, shots over de schouder van het andere
personage enzovoort… Al de standaard camerastandpunten worden
gebruikt, waarbij er van maar weinig beweging sprake is. Je kunt
dan zegen dat Rothemund al te conservatief is in z’n visuele
vormgeving, maar wat moet je anders? Je kunt natuurlijk ook met je
camera om de personages gaan draaien of zeer zelfbewuste cuts gaan
inlassen, maar dat hou je ook geen uur of langer vol zonder je
publiek helemaal gek te maken.
Bij gebrek aan fysieke actie en kansen om visueel uit te pakken,
komt de last van de film vierkant op het scenario en de acteurs
terecht. Op het scenario valt weinig aan te merken, behalve dan dat
sommige scènes naar het einde toe minder nadrukkelijk hadden
gemogen. De trotse monoloog die Hans afsteekt op zijn schijnproces,
klinkt net iets té manhaftig voor iemand die weet dat hij zometeen
de doodstraf zal krijgen. Je kunt nog zo overtuigd zijn van je
zaak, als ze ermee dreigen je hoofd af te hakken, dan ben je daar
toch even niet goed van, kan ik me voorstellen.
De hoofdacteurs doen het evenwel uitstekend: Julia Jentsch weet het
heilige vuur van Sophie Scholl zeer overtuigend tot leven te
roepen, maar het is Gerald Alexander Held als Gestapo-officier
Robert Mohr die de grootste indruk maakt. Zijn staalblauwe ogen
verraden geen enkele emotie en hij laat zich zelfs verleiden tot
een aantal politieke discussies met Sophie waarin hij het
nazi-systeem vol overtuiging verdedigt, maar we zien dat dit geen
onintelligent man is en dat hij, ondanks alles, heel wat respect
begint te voelen voor zijn gevangene. Artistieke vrijheid van de
scenarist of ook weer iets dat duidelijk werd uit de notulen? Geen
idee, maar het is goed dat de makers hier niet gaan voor een
eenvoudige portrettering van de ondervrager als baarlijke duivel
(die plaats wordt behouden voor de voorzitter van het gerechtshof
dat Sophie veroordeeld). Mohr is hier een ietwat genuanceerd
personage – iemand die aan de verkeerde kant staat, maar er
schijnbaar geen notie van heeft dat die kant verkeerd is.
Op die manier wordt ‘Sophie Scholl’ een claustrofobisch, goed
geacteerd en smaakvol geregisseerd drama, dat misschien niet direct
opzienbare inzichten biedt in het naziregime, maar sowieso een
pakkend verhaal vertelt dat de moeite is om af en toe eens herhaald
te worden.
