Afgelopen week haalde Girl een Golden Globe-nominatie binnen, maar het debat gaat niet liggen. Lukas D’Hondts hoofdpersonage zou een al te stereotiepe transgender zijn, die pijnlijke clichés bevestigt. En bovendien: kan een cispersoon wel een transgenderverhaal verbeelden? Enola ging het gesprek aan met activisten en specialisten .“Misschien willen die actrices gewoon als vrouw door het leven gaan “
De vijfsterren recensies, binnen- en buitenlandse lofbetuigingen en prestigieuze prijzen bleven maar binnenstromen voor Girl, het regiedebuut van Lukas Dhont. 14 November kwam er alsnog smet op dat sprookje: de transvereniging Collectif de Lutte Trans boycotte met succes een Brusselse screening. Intussen buigen onder meer mediawetenschappers Frederik Dhaenens en Florian Vanlee zich over de gevolgen van de representatie van Lara. Micah, een transgenderpersoon, heeft het echter gehad: “Ik ben mijn hoop verloren in langspeelfilms op vlak van transrepresentatie.”
De tweeëntwintig jarige Micah Vanheste identificeert zichzelf al vier jaar als transgender. Op sociale media verkondigt die luid onder meer de kritiek die ook Collectif de Lutte Trans verspreidde. Micah overwoog al even om Girl te bekijken, maar de waarschuwingen uit de gemeenschap hielden hun tegen. De “stereotiepe” representatie van de binaire transpersoon met een getormenteerde ziel bedroeft én ontstemt Micah. Die had al enkele gesprekken met Lukas Dhont, Nora Monsecour – de vrouw waarop Girl gebaseerd is – en Transgender Infopunt (TIP). Na het interview bekeek die Girl alsnog, maar hun kritieken bleven ongewijzigd.
Een fucking tearjerker
“Mijn persoonlijke reis met de film start vroeger dan de aankondiging van de film. Ik ontmoette Nora voor het eerst in een Vlaamse krant, welke herinner ik me niet meer. Ze had het over haar verandering van man naar vrouw. Ik las het artikel vooraleer ik mijn eigen genderidentiteit geconceptualiseerd had, zelfs nog voor ik besefte dat ik afweek van de norm. Toch had het artikel weerklank bij mij. Het was dan ook frappant om de film te leren kennen en te beseffen dat diezelfde inspirerende persoon het onderwerp was geworden van een film die allesbehalve ideaal was.”
Vooral de representatie van een transgender wordt sterk bekritiseerd door verschillende (transgender)groepen. Voordien kon het Collectif de Lutte Trans van niet veel zichtbaarheid genieten, maar hun protest zette de transgendervereniging voorgoed op de kaart. Het collectif was dan ook snijdend in hun kritiek op Girl. De acteur die de transgender Lara vertolkt, is zelf een jonge cispersoon (Een cispersoon is een persoon wiens seksuele identiteit overeenkomt met hun biologische geslacht, n.v.d.r.). Daarnaast zou de film alle clichés die over transpersonen bestaan verderzetten: Lara zou te geobsedeerd zijn door haar vrouwelijkheid, haar lichamelijkheid en haar genitaliën. Bovendien willen helemaal niet alle transgenders die binaire transitie van man naar vrouw, of vice versa. Gender is soms iets heel fluïde, zoals voor Micah. De film zou tot slot te hard gericht zijn op pathos: “het is een catalogus van de ergste gruwelen die een transpersoon kunnen overkomen.” Micah vat het bondig samen: “Het blijft het cliché bestendigen van de getormenteerde ziel van een transpersoon. Nog zo’n fucking tearjerker hadden we echt niet nodig.”
Representatiereductie
Frederik Dhaenens is professor aan de faculteit politieke en sociale wetenschappen aan de Gentse universiteit. Samen met Florian Vanlee en andere onderzoekers zetelt hij in het Centre For Cinema and Media Studies. Beiden zijn gespecialiseerd in de representatie van gender en diversiteit in film. Ook zij keken met argusogen de representatie van Lara en de hetze die rond haar transgenderidentiteit ontstond. Ze willen geen normerend oordeel vellen over de film, maar bekijken genuanceerd hoe er omgegaan wordt met die representatie en wat de gevolgen van bepaalde representaties kunnen zijn. De kritiek van Collectif de Lutte Trans zou volgens Vanlee grotendeels overeenkomen met een “vrij giftig stuk” van een Amerikaanse journalist op de website intomore.com met de veelzeggende titel Netflix’s ‘Girl’ Is Another Example of Trans Trauma Porn and Should Be Avoided At All Costs. Dat de film géén Netflixproductie is, maar een Belgische vergeet de auteur erbij te vermelden. “Een van de zaken die ze bijvoorbeeld aanhalen, is dat het geen verhaal zou zijn waarin een echte transpersoon zich herkent. Dat is problematisch. Niet alleen omdat de film gebaseerd is op een bestaand persoon die naderhand betrokken was bij de productie. Als ze het echt zo stellen, dan is dat een even normatief statement als hetgeen zij in de film zien. Het is inderdaad zo dat een representatie van een bepaalde groep altijd reductief is. Maar ze kijken er zelf ook op een reductieve manier naar: er zijn transpersonen die die binaire gendertransitie willen ondergaan. Op die manier vind ik dat ze een bepaalde groep binnen de transgendergemeenschap eveneens delegitimeren. Daarnaast lijken ze ook Nora persoonlijk aan te vallen als je dat statement doortrekt. Dan zou de kritiek zijn dat Nora geen goed transpersoon is.”
Micah zelf wil niet ingaan op hun houding ten opzichte van Nora: “Dat is haar private leven. We hebben er wel samen al conversaties over gehad. Het blijft iets heel precair: het is iemands leven onder een microscoop. Ik hoop vooral dat Dhont en Nora een goede vriendschapsrelatie hadden samen.” Micahs grootste struikelblok blijft de expliciete eindscène, waarin Lara nog extra stappen in haar transitie onderneemt: “Het is pure verheerlijking van zelfverminking. Misschien voegt de eindscène iets toe aan de artistieke waarde van een film, maar voor mij is er niets ‘echt’ aan. Wat Lara doet is een statistische anomalie, zeker als het om zelfhaat en lichaamshaat gaat. Daarbij: een scène maken over geïnternaliseerde transfobie door een cisacteur: it’s pretty fucking touchy. You better watch out.
Girl nam voor hun niet genoeg voorzorgsmaatregelen. De representatie van Lara geeft volgens Micah excellente tools aan transfoben om tegen transgenders te gebruiken en vreselijke tools aan transpersonen die willen leren omgaan met hun genderidentiteit. “Nu, om Lukas Dhonts woorden te gebruiken: dit is één perspectief van één transpersoon.”
Verkeerd gerichte pijlen
Dhaenens geeft toe dat hun kritiek complex is en dat ze die ook niet van tafel willen vegen, maar hij benadrukt wel dat er heel veel verwacht wordt van één film: “Wat die vraagt, is eigenlijk een letterlijke film die ons uitlegt hoe we moeten handelen in de maatschappij. Dat is het soort film die maar op één manier geïnterpreteerd kan worden en zo’n film kan en hoeft ook niet te bestaan. Een film moet niet rechtlijnig zijn. Het mag een soort complexiteit en ambiguïteit in zich dragen omdat de maatschappij dat ook is. Wat die film in mijn ogen doet is effectief een personage tonen die transfobie geïnternaliseerd heeft, maar die er wel afstand van neemt en het niet per se goedkeurt. De film doet eigenlijk aan deconstructie: het toont Lara’s persoonlijke omgeving die haar probeert tegen te houden van die enorme focus op haar lichaam. De balletwereld lijkt me een heel cisnormatieve kunstvorm waar er heel duidelijke mannen- en vrouwenrollen zijn en waar er ook heel specifieke eisen aan een lichaam gesteld worden. Het zijn net die normen die zij geïnternaliseerd heeft en niet van kan afstappen.” De film legt volgens hem ook heel hard bloot waar de problemen zijn: zelfs al heb je een ondersteunende persoonlijke context, blijven de problemen.
Volgens Dhaenens richt de LGBTQ-gemeenschap in dit geval zijn pijlen op elkaar, in plaats van de grotere structurele problemen en hegemonische machten die
écht aangepakt moeten worden: “In de discussie of een transpersonage gespeeld kan worden door een cispersoon, focussen we heel hard op de tekst, terwijl de structurele discriminatie die er nog steeds is, genegeerd wordt. Er zijn nu eenmaal heel weinig acteurs die trans zijn. We moeten er nu vooral voor zorgen dat zij die weg vinden naar acteer- en filmscholen. Er moet eerst een maatschappelijk klimaat gecreëerd worden waarin het mogelijk is om een transacteur te boeken voor zo’n rol.”
Dhaenens betreurt daarnaast ook dat er vooronderstellingen gemaakt worden over de genderidentiteit van Victor Polster: “We gaan ervan uit dat hij cis is, maar die jongen is 16. Eigenlijk weten we dat op dat moment nog niet. We maken assumpties over een bepaalde persoon die zelf nog in exploratie is op vlak van gender- en seksuele identiteit. Dat vind ik een beetje gevaarlijk. Er is daar nog géén informatie over verspreid geweest. Die assumpties maken, negeert de genderseksuele ontwikkeling van jonge mensen.”
Dat een cisman een film maakt over transgenders moet kunnen volgens Micah, maar met een cisacteur in een transrol heeft die meer problemen. “Victor Polster is een goede acteur die veel empathie in zijn rol steekt. Voor mij moet een transpersonage niet altijd gespeeld worden door een transacteur omdat ik vind dat een transpersoon ook een cispersonage zou mogen spelen. Maar representaties doen er toe. Ik vroeg aan Lukas Dhont hoeveel transpersonen betrokken waren bij het effectieve filmen op de set, maar zijn antwoorden waren best vaag. Dat baart me zorgen.”
Lukas Dhont werkte nochtans met een genderneutraal castingproces waarin ook op zoek gegaan is naar een transacteur die geschikt was voor de rol. Waarom lukte dat dan niet? Vanlee en Dhaenens wijzen niet enkel op het probleem van het aanbod in transacteurs die goed zijn én professioneel kunnen dansen, maar spreken ook over The Burden of Representation. “Als je die kritiek opnieuw op een hele absolute manier gaat doordenken, leg je in feite een zeer zware verantwoordelijkheid bij de transmensen zelf. Neem bijvoorbeeld Kaat uit thuis: in dat geval moet je een transactrice vinden die bereid is om een fulltime job aan te nemen in Vlaanderens meest bekeken soap én die zich ook wil outen als transpersoon op de nationale televisie. Misschien wil die actrice gewoon als vrouw door het leven gaan.” In de case van Girl, stelt Dhaenens, is het bovendien pragmatisch al heel moeilijk om een tiener in transitie te vinden die als boegbeeld wil gaan dienen in een politieke discussie. “Stel dat ze die persoon in transitie gevonden hadden, dan wordt die eigenlijk vastgelegd op film tijdens een pijnlijke fase in zijn, haar of hun leven. Dan vraag je heel veel van een persoon.” Daarnaast zijn er volgens hen mogelijkheden om een film toch geloofwaardigheid mee te geven. Lukas Dhont heeft bijvoorbeeld heel nauw samengewerkt met Nora en heeft ook contact gehad met vele organisaties binnen de transgendergemeenschap.
The Messy Space In Between
Micah beseft dat Lukas Dhont niet de intentie had om van Girl het verhaal van alle transgenders te maken, maar die vindt het niet zo simpel: “Als je een kunstwerk maakt over transpersonen, moet je genoeg voorzorgsmaatregelen nemen. Anders kan het gebruikt worden door transfoben om transpersonen de mond te snoeren of te devalueren. Ik ben mijn hoop verloren in langspeelfilms op vlak van transrepresentatie”. Vanlee vindt het zeer begrijpelijk dat Girl gezien wordt als een representatie van transmensen, juist omdat er zo weinig aanbod is op dit moment. “Als transpersoon wordt je door de samenleving onder de noemer trans gebracht en het feit dat je daarin gestoken wordt betekent dat je je op één of andere manier zal relateren aan die representatie.”
Hij gaat verder: “Girl biedt niet alleen een representatie van wat het is om trans te zijn, maar geeft ook normen aan cismensen. Die normen reguleren hoe mensen op een morele manier met het verschil kunnen omgaan. Als we focussen op de manier waarop cisgendermensen worden uitgenodigd om zich te verhouden ten aanzien van transmensen, zien we een complex beeld waarin genderverschil erkend wordt, zonder dat dit het centrale element moet zijn in de interactie tussen cispersonen en transpersonen. Het is een film met heel veel respect voor iemands eigenheid, zonder uit het oog te verliezen dat net die eigenheid voor specifieke problematieken kan zorgen.”
Vanlee geeft toe dat niet-binaire genderidentificaties op dit moment nog veel te weinig aandacht krijgen. “Vanuit die optiek is Girl inderdaad de zoveelste film die beweert dat transmensen een binaire transitie willen ondergaan. Er is helaas heel weinig aandacht voor de messy space in between.” Dhaenens is het daarmee eens, maar benadrukt dat dit nog maar één van de eerste films is over de problematiek op Vlaamse bodem. “Hadden we dit gesprek twintig jaar geleden gehad over de representatie van homoseksuele mannen, praatten we waarschijnlijk over dezelfde kritiek. De eerste films over een problematiek zijn vaak reductief, waarin je dus bijvoorbeeld maar één vorm van homomannen ziet. Er is nu een enorme diversiteit aan representaties in film van homoseksuele mannen ondanks de hegemonische normen die bestaan. Jezelf volledig herkennen in een film is echter nooit honderd procent mogelijk en dat is volgens mij ook niet per se de bedoeling. Ik denk daarentegen wel dat het nu veel gemakkelijker is als homoseksuele man om herkenning te zien. Ik kan alleen maar hopen dat het voor transpersonen ook zo zal zijn binnenkort.”
Nu Micah de film gezien heeft, liet die weten dat die niet de artistieke waarde aanvecht, maar “zijn effecten”. De eindscène van Girl zal voor sommige transgenders misschien altijd een pijnpunt blijven. Sommige transpersonen willen een binaire transitie, anderen zien gender als een spectrum waarin je niet in één of ander kader kunt passen. Eén film kan echter nooit alle representaties van de diverse transidentiteiten belichten. Dhont belichtte er één van in een excellent kunstwerk dat nu de wereld rondgaat en misschien zelfs een Golden Globe in de wacht sleept. Bij het maken van kunst over transgenders, is het nu aan de artiesten om die kleurrijke diversiteit in vormtaal om te zetten en niét te blijven plakken bij één representatie. Want ja, representaties doen ertoe.