Met twaalf romans op bijna zestig jaar tijd kan Cormac McCarthy (1933) niet echt een productieve schrijver genoemd worden, noch is hij doorheen zijn carrière een ware bestsellerauteur geweest. Pas in 1992 brak hij min of meer commercieel en kritisch door met het eerste deel van zijn later getitelde ‘grenstrilogie’, All The Pretty Horses. The Crossing (1994) noch Cities of the Plain (1998) wist echter die tijdelijke faam te cementeren waarna het weer stil werd rond de auteur.
Toch zat McCarthy creatief niet stil want nog geen jaar na het eveneens lauw onthaalde No Country For Old Men (2005, in 2007 verfilmd door de Coen brothers) volgde The Road, dat hem niet alleen een Pulitzerprijs opleverde maar ook zijn ouder werk definitief in een nieuw daglicht plaatste. In het bijzonder zijn roman Blood Meridian or The Evening of Redness in the West (1985) wordt geroemd als niet alleen McCarthy’s magnum opus maar ook als een van de great American novels. Opvallend genoeg werd het werk bij het verschijnen veeleer lauw onthaald en afgerekend op zijn gewelddadige inhoud en nihilistische toon. Het zijn samen met zijn spaarzame en vaak archaïsche stijl de meest gehoorde kritieken op McCarthy’s romans. En hoewel er zeker verschillen zijn tussen zijn romans, Suttree (1979) bijvoorbeeld wordt vaak omschreven als eerder humoristisch, kan niet ontkend worden dat de auteur een heel specifieke stijl en stem heeft.
Met een nieuwe roman elke zes à zeven jaar leek het er naar dat McCarthy met The Road zijn pen op 73-jarige leeftijd aan de wilgen gehangen had. Dat hij in 2022 niet één maar zowaar twee romans uitbracht, was op zich al voldoende om de aandacht van (literatuur)critici te trekken. Dat het naar alle waarschijnlijkheid de zwanenzang was van de bijna negentigjarige auteur, geeft hen bovendien een extra waarde die de vraag oproept of hij het nog steeds in zich heeft. Niet onbelangrijk om aan te stippen is dat McCarthy in de jaren zeventig al zijn eerste ideeën voor The Passenger uitwerkte, de periode overigens waarin hij ook aan Blood Meridian werkte, wat vooral vertaald wordt in het tijdskader.
De passagier speelt zich namelijk af in 1980, al geeft McCarthy nooit een specifiek tijdskader mee. Centraal staat Robert ‘Bobby’ Western, een voormalig natuurkundige die zijn studies achter zich liet om eerst race-coureur te worden en daarna als duiker aan de slag te gaan. Zijn grote liefde is zijn zus Alicia Western, een briljante maar excentrieke wiskundige die vermoedelijk schizofreen was (ze leed onder andere aan hallucinaties) en in 1972 zelfmoord pleegde kort nadat Bobby na een ongeluk op de racebaan in een coma belandde. De roman start vanuit het perspectief van Alicia en haar zelfmoord en zal haar doorheen het verhaal af en toe opnieuw aan het woord laten. De nadruk ligt hierbij echter altijd op de imaginaire gesprekken en hallucinaties die ze heeft, waardoor ze behoudens de beschrijvingen van Bobby nooit een eigen persoonlijkheid krijgt. Uitgewerkte personages hebben echter nooit deel uitgemaakt van McCarthy’s romans, ook in dit geval bedient hij zich zelfs voor zijn protagonist opnieuw van een archetype, dat van de zwijgzame, stoïcijnse man die gelaten maar onbevreesd alles tegemoet treedt.
Wanneer Bobby samen met enkele collegae een gezonken privévliegtuig helpt delven, valt hem meteen op dat onder meer de zwarte doos verdwenen is. Voor Bobby is er duidelijk iets niet pluis, maar werk is werk, en net als zijn collegae besluit hij zich geen verdere vragen te stellen. Jammer voor hen tonen anderen wel interesse in het gebeuren en worden ze enkele keren vriendelijk maar kordaat op de rooster gelegd. Toch is de vreemde zaak met het vliegtuig niet meer dan een bijgedachte, een die weliswaar een impact heeft op Bobby’s leven, maar veeleer onrechtstreeks. Doordat hij elke samenwerking weigert, begint de overheid immers steeds meer druk op hem te leggen en vervolgt ze hem onder meer voor belastingontduiking. Het noopt hem ertoe om een beroep te doen op enkele opmerkelijke figuren en van de rader te verdwijnen.
Via gesprekken met deze vrienden en enkele flashbacks/herinneringen krijgt de lezer een beter beeld van Bobby, zijn verhouding met zijn zus, en die met zijn vader, die als natuurkundige meewerkte aan het Manhattanproject. Voor McCarthy is dit een uitgelezen kans om te reflecteren over kwantumfysica, atoombommen en de menselijke natuur zonder ooit echt technisch te worden of diepe waarheden bloot te leggen. Dat zou een diepgang vereisen die hij zijn personages niet kan of wil meegeven. De passagier is dan ook vooral een reflectie over het archetypische ‘strong silent type’, dat zich nauwelijks door iets gebonden weet. Wat er met het neergestorte vliegtuig aan de hand was, komt de lezer niet te weten, om de eenvoudige reden dat het Bobby niet interesseert.
Een maand na de publicatie van De passagier verscheen Stella Maris, dat als een compagnonboek geldt voor het eerste. De focus ligt ditmaal geheel op Alicia Western en haar verblijf in de instelling Stella Maris in het jaar 1972, kort voor haar zelfmoord. De roman is zo goed als volledig opgebouwd uit dialogen tussen Alicia en haar psychiater, dokter Cohen, die tracht meer te weten te komen over haar ziekte en leven. Alicia schippert tussen waarheid en leugen, al is nooit zeker in hoeverre ze zelf in staat is het onderscheid te maken. Haar wiskundige genialiteit komt geregeld ter sprake, evenals het feit dat ze de gevestigde ideeën wenst te ondergraven. Ze is er van overtuigd dat haar broer Bobby gestorven is na een ongeluk op het racecircuit (uit De passagier weet de lezer dat Bobby effectief een ongeluk had maar het overleefde en in een coma belandde). Ze erkent dat hij de enige man was die ze ooit liefhad en begeerde. Wat in De passagier vermeld werd, wordt hier onderbouwd: nadat haar broer noch wiskunde haar leven zin konden geven, lijkt Alicia alle hoop opgegeven te hebben. Stella Maris is de afscheidsbrief die ze niet geschreven heeft.
Naar eigen zeggen wenste McCarthy al ruim vijftig jaar een verhaal te schrijven vanuit het perspectief van een vrouw, maar vond hij dit altijd moeilijk. Zijn werk wordt dan ook geregeld als masculien omschreven en critici van zijn werk beschuldigen hem zelfs van misogyne trekken waarbij vrouwen negatief geportretteerd worden. McCarthy’s werk is echter zo goed als altijd gedomineerd door gewelddadige gebeurtenissen en een onverschillig universum, blind voor elke vorm van lijden of nuance. Wie kritiek wenst te geven op het ene kan niet voorbij het andere en moet erkennen dat ook de mannelijke personages weinig diepgang krijgen en in het beste geval stoïcijns door het leven gaan. In die optiek is er geen verschil tussen Alicia en haar broer Bobby (of enig ander personage uit McCarthy’s romans). Finaal blijven ze allemaal oppervlakkig beschreven, voortgedreven door een enkel verlangen en ‘slachtoffer’ van het koude universum dat hen voortstuwt.
Doorheen zijn hele oeuvre heeft McCarthy zich altijd aan bepaalde ideeën gehouden en ook stilistisch blijft hij archaïsch in zijn taalgebruik, waarbij een plot ondergeschikt is aan een sfeerbeeld. De meeste kritieken onderstrepen dit en wijzen erop dat McCarthy ook op hoge leeftijd nog steeds zijn eigen kwaliteitsnorm weet te behouden. Hoewel sommige critici zover gaan om dit tweeluik op eenzelfde hoogte als The Road of zelfs Blood Meridian te plaatsen, is die lof misschien iets te veel van het goede. In het bijzonder Stella Maris schiet op dat vlak te kort en kan zich buiten de wereld van De passagier onvoldoende staande houden. Maar finaal is dat detailkritiek en kan alleen maar besloten worden dat McCarthy nog steeds een relevant auteur is, en dat zijn oeuvre als geheel, hoewel beperkt in titels, nooit aan kwaliteit heeft ingeboet maar net consistent en bezwerend is.
Noot: deze recensie werd geschreven voor het nieuws van McCarthy’s overlijden op 13 juni 2023.
