Sur L’Adamant

In een wereld waarin men geacht wordt aan de norm te voldoen en afwijkend gedrag aan banden wordt gelegd, zijn er ten minste nog plaatsen waar de ogen niet gesloten worden voor de poëtische kant van de mens – maar hoe lang houdt dit nog stand? Met deze vraag zet Sur L’Adamant zijn kijkers, bij het rollen van de eindcredits, aan tot nadenken. Het typeert deze fraaie documentaire van de veelvuldig bekroonde Fransman Nicolas Philibert.

De inmiddels 72-jarige Philibert kan bogen op een lange staat van dienst. Hij is van alle markten thuis en timmert al sinds de vroege jaren zeventig aan z’n carrière. Zo legde hij onder meer voor televisie de verbazingwekkende prestaties van de jonge bergbekimmer Christophe Profit vast en werd er aan Philibert en zijn ploeg exclusief toegang verleend om achter de coulissen van het Louvre te mogen filmen om daar de reorganisatie van het befaamde museum in kaart te brengen. Hoewel de man daarnaast ook actief is als acteur, scenarioschrijver en editor, blijft Être et avoir tot op heden misschien wel zijn bekendste wapenfeit. De film uit 2002, waarin de regisseur het reilen en zeilen volgde van een klein dorpsschooltje in de Auvergne, groeide uit tot een enorm succes dat opvallend goed wist te scoren aan de kassa.

Dat deze brede erkenning niet uit de lucht is gegrepen, demonstreert ook de Gouden Beer-laureaat Sur L’Adamant. Daarin werpt Philibert een unieke blik op het dagelijkse leven in een psychiatrisch centrum dat voor anker ligt aan de voet van de Seine, in het hartje van Parijs. De instelling – die tot het Saint-Maurice ziekenhuis behoort en in de zomer van 2010 de deuren opende – maakt komaf met het stigma dat nog dikwijls op personen met een mentale stoornis of problematiek kleeft. Het verblijf dient als toevluchtsoord waar workshops, beeldende kunsten, muziek of literatuur in de vorm van therapie, een heilzaam effect hebben. De patiënten komen en gaan, kunnen participeren in het opstellen van hun dagprogramma of waaien gewoon eens binnen voor een lekkere kop koffie.

Met zijn vrijwel statische camera gaat Nicolas Philibert voor een discreet observerende stijl en een fly-on-the-wall benadering, die vaag herinnert aan het werk van de grote pionier Frederick Wiseman. Sur L’Adamant zal u geenszins bijblijven omwille van zijn vorm of stilistische ingrepen – toch valt niet te ontkennen dat de op het water dobberende boot iets visueels bijzonders heeft. De eerlijkheid gebiedt mij te zeggen dat deze documentaire er verder redelijk standaard uitziet, maar dat is ook niet het doel waar dit soort cinema naar streeft – ook hier geldt immers de leuze: what you see is what you get.

Sur L’Adamant onderscheidt zich echter wel in de ongedwongen manier waarop de patiënten in alle openheid vertellen over hun kopzorgen (maar evenzeer over wat hen juist op de been houdt of tot elkaar brengt) en hoe die ontboezemingen met ons gedeeld worden zonder dat er daarbij een oordeel wordt geveld. Nicolas Philibert beschikte niet over een vooraf opgesteld script, maar liet zich gedurende ongeveer zeven maanden meevoeren door het zorgpersoneel en de bewoners – een vrijheid die de film uitstraalt en voelbaar aanwezig is.

Bij de uitreiking van de hoofdprijs op het filmfestival van Berlijn, hield Kristen Stewart een naar verluidt bewogen toespraak waarin ze verkondigde dat er al onnoemelijk veel jaren rondjes worden gedraaid om te definiëren wat als kunst kan worden beschouwd en de waarde ervan bepaalt. Dat Sur L’Adamant deze kwesties op een humanistisch niveau plaatst en wederom het bewijs levert van de nood aan expressie, is duidelijk iets wat de leden van de samengestelde jury diep heeft geraakt en al wie hierbij nog niet overtuigd is over de streep moet trekken om deze warmhartige documentaire in de armen te sluiten.