De Kamper ui is geen streekgerecht noch een lokaal geteelde variant van de allium cepa of (tuin)ui maar een verwijzing naar de Nederlandse stad Kampen die in de traditie bekend staat om haar domheid. Uiteraard is Kampen niet meer dan een van de spreekwoordelijke oorden waar domheid huist net als bijvoorbeeld het Poolse Chelm of het oud-Griekse Boeotië. En ook al staan in het bijzonder deze steden en streken er traditioneel om bekend, het aantal domoorden is groter dan dat.
Geen man die dat beter weet dat Matthijs Van Boxsel, die zijn leven wijdt aan een studie naar de domheid en met De topografie van de domheid een volgende luik in zijn ‘Encyclopedie van de domheid’ toevoegde. De landkaart (Nederland en Vlaanderen) die aan het boek is toegevoegd, geeft hiervan net als de opsommingen achteraan het boek een helder beeld van hoe gretig landen, steden en oorden nabije en minder nabije buren de titel van dom geven in een poging zich er (op een positieve manier) van te onderscheiden. Maar de domheid een plaats geven is al even onmogelijk als ze omschrijven – zodra men het herkent, bestaat het niet meer. De domplaats die de eigen domheid omarmt, geeft toe mee in het complot te zitten en maakt de ander tot de domme. Domheid omschrijven, laat staan domplaatsen vinden, betekent dan ook altijd een omtrekkende beweging maken. En dat is wat Van Boxsel in dit werk continu doet.
Een rode lijn ontwaren of samenvatting geven van het boek is in dit geval dan ook nog moeilijker dan bij zijn vorige delen. Van Boxsel lijkt zelf impliciet toe te geven dat in het bijzonder bij een topografie de domheid zich niet zomaar laat kennen. Uiteraard hangt het samen met een zelfbeeld en identiteit, maar die keert zich zowel naar binnen (de eigen gemeenschap, dorp, …) als naar buiten (voorbij de streek-, land- of continentale grenzen) maar daar houdt het niet op. Opvallend genoeg is bovendien hoe universeel de domplaatsen in hun beschrijving zijn – meer nog dan gelijk welke andere culturele uiting lijkt het domoord bovenal menselijk en herkenbaar te zijn. De culturele identiteit en traditie kruiden het misschien wat anders, maar de geplogenheden en essentie zijn steeds dezelfde.
Een interessant begrip dat Van Boxsel introduceert en waar hij geregeld naar teruggrijpt, is de sake (volgens Johan Huizinga het Middelnederlandse woord voor twist) dat hij koppelt aan de Zaak, “een in het voordeel van één partij beslechte tweestrijd”. De sake en Zaak vormen een ankerpunt voor het begrip identiteit en dat hangt weer samen met idiotismen. Het is namelijk van belang dat eenieder zijn eigen idiotismen heeft die pas als dusdanig herkend en bespot of net geprezen worden wanneer die in conflict komen met deze van de ander. Het idiotisme van de ander is vaak niet meer dan een andere invulling van het eigen idiotisme, dat om die reden niet erkend wordt als dusdanig. Door de ander te imiteren wordt het onbekende als dom beschreven, maar houdt het eigenlijk een spiegel voor wat de eigen domheid betreft. De sake, zaak en het idiotisme bepalen samen de identiteit. Om een politieke slogan te parafraseren: “Eigen domheid (h)eerst”.
Domheid heeft hierdoor zowel een universeel als een lokaal-cultureel aspect, waarbij beide met elkaar verbonden zijn. In zijn pogingen dit helder te krijgen, kan Van Boxsel niet anders dan grijpen naar allerlei excursies en specifieke voorbeelden. Hierbij gaat hij over grenzen, culturen en tijden heen waarbij, zoals gezegd, opvallend genoeg net het andere de herkenbaarheid nog meer lijkt te benadrukken. De trickster Wakdjunga van de Ho-Chungra (ook bekend als ‘Winnebago’) legt een aantal paradoxen bloot op eenzelfde manier als de ’trickster-god’ Loki uit de Noorse mythologie doet. De sake speelt een rol, maar die is net nodig om de plooien glad te strijken. Er bestaat een vreemd evenwicht waarbij de trickster de tegenpolen in zich verenigt en nodig is omdat hij zowel de harmonie bewaart als die verstoort. Maar dat lijkt hetgene te zijn waar Van Boxsel via omwegen net heen wil.
Het is diezelfde paradox die ervoor zorgt dat domoorden in studies vaak beschouwd worden als lokaalgebonden en uniek, terwijl ze net universeel zijn en de inkleuring en de keuze voor deze of gene domdaad het lokale ervan bepaalt. De voorbije jaren dook hier en daar de theorie op als zou Australië niet bestaan, het is een echo van een oudere uitspraak dat België niet bestaat. De redenen zijn verschillend, maar er ligt een sake/zaak aan de oorsprong ervan. Evenzo is de laatste tijd de samenzweringstheorie populair als zijn we naar een ander universum overgegaan. Plekken bestaan (niet) omdat we onze identiteit er aan de hand van kunnen bepalen. Het is de negatieve theologie van de Pseudo-Dionysius vertaald naar de domheid en haar topografie die Van Boxsel hier uitvoerig beschrijft.
De topgrafie van de domheid is zonder meer het minst grijpbare gedeelte uit Van Boxsels uitdijende reeks. Laat de domheid zich sowieso moeilijk vatten, dan is dat nog meer het geval wanneer een al even vaag begrip als nationalisme en identiteit ermee verweven worden. Hoewel Nederland en Vlaanderen een prominente plek krijgen, blijft het geheel mozaïsch en is het vooral de terugkeer van de sake/Zaak de lijm die het geheel bij elkaar houdt. Uiteraard zijn die begrippen in de eerste plaats een poging van Van Boxsel om het geheel beschouwelijk te houden en niet in anekdotiek te vervallen. Maar zijn insteek, met al haar beperkingen, werkt wel en biedt enige hoop op een overschouwende blik, hoe beperkt ook. Want zoals van Boxsel in elk deel gewijd aan de domheid keer op keer herhaalt, valt aan de eigen domheid niet te ontsnappen. De topografie van de domheid is een nieuwe aanvulling op zijn eigen cultuurfilosofische reflectie op de wereld, aan de hand van wat volgens velen een weinig benijdenswaardig, maar eigenlijk een verheven, ongrijpbaar en niet te lokaliseren begrip is.
