De domheid van de mens houdt de Nederlandse Matthijs van Boxsel al bijna dertig jaar in de ban. Nadat hij in de jaren tachtig (1986-’89) in eigen beheer drie delen van zijn Encyclopedie van de domheid uitbracht, verscheen in 1999 bij Querido een nieuw, inleidend deel en twee toegepaste delen (Morosofie in 2001 en Deskundologie in 2006). Een beloofd volgende deel over de topografie van de domheid bleef uit, al liet de domheid van Boxsel niet los.
Met Domheid voor beginners: een stoomcursus gaf van Boxsel in 2009 een beknopte samenvatting van zijn onderzoek weer. Dat de domheid zich niet in een dergelijk keurslijf laat vangen, mag blijken uit het feit dat van Boxsel zijn belangrijkste bevindingen tot op heden gebundeld heeft in De draagbare encyclopedie van de domheid, dat zich als een samenvatting van de eerste (en zo goed als uitverkochte) drie delen laat vertalen. Wie de eerdere werken al gelezen heeft, zal uiteraard weinig nieuws vinden in deze `bundel`. Al weet van Boxsel wel “de essentie” van zijn onderzoek treffend te vatten.
Van Boxsel hanteert een duidelijke definitie van domheid die initieel contraproductief lijkt, maar zoals hij zelf keer op keer weet aan te tonen, wel degelijk steek houdt. Zoals hij zelf immers aangeeft, is zijn definitie niet zozeer puur wetenschappelijk als wel patafysisch te noemen (naar Alfred Jarry) alsook paralogisch. Voor van Boxsel is de essentie van domheid dat niemand intelligent genoeg is om de eigen domheid te begrijpen, waarna hij vanuit dit principe de hele wereld herbekijkt. Gewapend met dit uitgangspunt start hij zijn zoektocht naar de domheid en hoe deze zich in de wereld manifesteert. Aanvankelijk `verliest` van Boxsel zich nog in een veelvoud van voorbeelden, voorgangers en terzijdes, maar het is wel degelijk via deze schijnbewegingen dat hij tot zijn onderwerp komt.
Eens de domheid duidelijk gedefinieerd is en zijn verhouding tot intelligentie vastligt (de ene kan niet zonder de andere, al zijn het geen tegenpolen), start van Boxsel met zijn analyse van deelgebieden, waaronder: de politiek en monarchie (een hoogst lezenswaardig stuk), tuinarchitectuur (!), wetenschap en beschaving. Steevast bekijkt van Boxsel het probleem vanuit allerlei invalshoeken, keert hij op zijn stappen terug, verwerpt en omarmt hij logische en idiote gevolgtrekkingen om finaal opnieuw uit te komen bij de eigen op voorhand vastgelegde definities. De kritiek dat van Boxsel de eigen uitkomsten al bepaald heeft en alle analyses terug redeneert, is uiteraard volstrekt waar en volledig irrelevant. Binnen zijn encyclopedie en kader slaat hij spijkers met koppen.
Van Boxsel heeft de voorbije dertig jaar de domheid als een onderzoeksdomein genomen dat enkel binnen zijn eigen dimensies begrepen kan worden. Wie buiten de domheid stapt, geeft zichzelf over aan de illusie dat ook werkelijk te doen. ‘Geen mens is intelligent genoeg om zijn eigen domheid te begrijpen’, is het adagium van van Boxsel. De enige manier om daarmee om te gaan, is volgens hem de patafysica te omarmen als de wetenschappelijke methode die haar vatten kan. Het is, zo betoogt hij, gloedvol het enige antwoord op de domheid. Wat de patafysica net inhoudt, is paradoxaal genoeg evenzeer ongrijpbaar. Al doet van Boxsel een meer dan verdienstelijke poging haar te omschrijven. Maar ook hier geldt dat zij net als de domheid een ongrijpbaarheid heeft die pas zichtbaar wordt door een omringend kader te scheppen dat zijn eigen conclusies al bepaalt.
De domheid mag zo langzamerhand het levenswerk van van Boxsel heten en zijn De draagbare encyclopedie van de domheid verhoudt zich tot de geplande zevendelige reeks (naast de topografie staan kerk, sport, seks, economie en esthetiek nog op de agenda) zoals David Hume`s A Treatise Of Human Nature zich verhoudt tot An Enquiry Concerning Human Understanding. De kerngedachten van het ene worden gebald en helder weergegeven in het andere, maar de veelvraat kiest voor het uitvoerigere werk. Al was het maar vanuit het idee dat meer ook altijd tot een beter begrip leidt (en zo opnieuw de stelling van van Boxsel bevestigt). Wie wenst, kan nog steeds de eerdere delen van de Encyclopedie van de domheid mits enig speuren vinden (de delen in eigen beheer schreeuwen om een herdruk) en daarnaast hopen op een publicatie van de geplande delen. In afwachting daarvan is deze draagbare domheid een aangename compagnon, die u al dan niet wijzer maken zal.
