Geen intro, we zijn recht voor de raap vandaag: als er één film
is, die u dit jaar moet gezien hebben, dan is het deze. Unieker in
zijn soort kan haast niet. ‘Waltz with Bashir’ is de eerste
animatiedocumentaire, een genre dat voorheen in langspeelversie nog
niet ontgonnen was en het blijkt meteen een goudmijn voor creatieve
sfeerbeelden en intense surreële (dag)dromen. Een soldaat die
tussen de kogels walst. Een fotograaf die zich ongenaakbaar waant
en geen bescherming neemt. Een jongeman die op de buik van een
reuzin muiterij pleegt. Met veel verbeeldingskracht slaagt bedenker
Ari Folman erin om het beste uit beide genres te halen en samen te
smelten tot een bedwelmende diepzee van sluimerende
soldatenherinneringen tijdens de Libanese oorlog van 1982. Vorig
jaar bewees Marjane Satrapi met haar levensverhaal ‘Persepolis’ dat
animatie niet alleen animeert, maar ook heel diep kan gaan, Ari
Folman vergast ons met ‘Waltz with Bashir’ op een nog krachtigere
beleving. Tegen dat Folman op het einde zijn laatste djoef
uitdeelt, bent u namelijk al lang met verstomming geslagen van
bewondering en wrange ontroering.
Ari ligt als 19-jarige soldaat in zijn blootje in de zee te
dobberen. Langzaam rijzen hij en zijn medekrijgers uit het water,
hun naakte lichamen in de duisternis van de kapotgeschoten stad
Beirut, die verlicht wordt door vuurpijlen die als gele bolbliksems
de hemel tergen. Dat is de enige herinnering die Ari overhoudt aan
zijn periode in het Libanese leger en het is niet eens een echte
herinnering, eerder een symbool voor de verdringing van alle gruwel
uit die tijd. Maar wie weet nog wat er écht is gebeurd? Wie heeft
de gebeurtenissen niet bewust verdrongen en zit met een
posttraumatic stress disorder dat klaar is om als een
vulkaan uit te barsten? Ari graaft diep in zijn geheugen, maar komt
met lege handen terug. Om de waarheid te achterhalen, bezoekt hij
zijn strijdmakkers van vroeger en probeert hij aan de hand van hun
gesprekken en belevingen het plaatje terug samen te stellen.
Zachtjes brokkelen de muren van zijn zelf gebouwde cerebraal fort
af en komen de feiten in de vorm van surreële dromen terug tot
leven. Zelfs dat ene, diepst verstopte moment waarvan hij niet meer
wist of hij er nu echt bij was of niet krijgt terug vorm: de
slachting van drieduizend Palestijnen in de vluchtelingenkampen
Sabra en Shatila in juni 82, naar aanleiding van de moord op de
Libanese presidentskandidaat Bashir Gemayel.
Een taboeonderwerp uiteraard, waar nog niet vaak dieper op in
werd gegaan. Regisseur Ari Folman bekijkt het politieke gebeuren
eerder vanuit psychologisch en menselijk standpunt. Hoe komt het
dat hij zijn herinneringen niet meer terugvindt in de balzalen van
zijn jeugd? Waarom heeft hij alleen een droom overgehouden die
zelfs nooit heeft plaatsgevonden? Het is eens wat anders dan de
droge, gewetenschoppende documentaires of net de verheerlijkende
oorlogsfilms waarbij de actie de waarheid inhaalt. Geen helden,
geen overwinnaars, alleen verloren gelopen en beschadigde soldaten
in ‘Waltz with Bashir’. Het uitgangspunt is een persoonlijke
speurtocht van Ari Folman naar zijn verleden en dat van een hele
natie, maar die aanpak wordt verrijkt, uitgediept en persoonlijker
gemaakt met kleurrijke animatie. Een benadering die verrassend
realistischer aanvoelt dan je van een mozaïek van vaak surreële
flarden op het eerste zicht zou verwachten. We krijgen niet de
feiten, maar de feiten door de ogen van de mensen die ze beleefd
hebben. En dat is de échte waarheid.
Als de film al een statement heeft, dan is het hoe absurd oorlog
kan zijn. Zeker de jonge generatie soldaten in het verhaal heeft
geen flauw benul van wat van hen verwacht wordt. Wat moeten ze
doen? Schieten! Op alles wat beweegt. Een doorzeefde wagen met een
koppeltje in als resultaat van hun overenthousiaste motto. Tijdens
een oorlog gelden er andere wetten. Een tank rijdt zonder nadenken
over auto’s heen, om gewoon door de straat te kunnen passeren. Soms
is oorlog een feestje bouwen op het strand, soms is het in een
boomgaard belaagd worden door een kleine jongen met een
raketwerper. Soms is het even thuiskomen en beseffen dat je niet
meer past tussen de fuivende leeftijdsgenoten.
Wat het meest zal bijblijven, zijn de beelden. Beelden waar vier
jaar aan gewerkt is, de animatiefase aan een ritme van een seconde
en half per dag. Animatie, die gewoon in Flash Player tot stand
kwam en gedeeltelijk berust op de rotoscopingtechniek (de
interviews) zoals we die kennen van ‘Waking Life’ en ‘A Scanner Darkly’.
Animatie die niet perfect afgewerkt is (let op het slakkengangetje
van de personages), maar wel oogverblindend intens, vooral qua
kleuren. De lichtflitsen in het donker, de schaduw die op hun
gezicht speelt, de overzichtsopnames van de Nederlandse vlakte, het
kleurenspel… het levert animatie op die heel filmisch aanvoelt.
De vreemde sfeerbeelden zoals de droom van de soldaat die op een
grote naakte dame van het schip wegzwemt, zijn hypnotiserend, soms
zelfs kippenvelinducerend en altijd van een ongekende poëtische
schoonheid. Het beklemmende gevoel – alsof je kopje onder wordt
geduwd – wordt nog tien keer uitvergroot door de perfect passende
en uiterst sfeervolle soundtrack. Het aarzelende viooldeuntje van
Ari’s flashback dat als rode draad doorheen de film blijft
terugkeren of ‘This is not a love song’ van PIL, als introductie op
Ari’s vrijafmoment, versterken wat de beelden en getuigenissen al
duidelijk maakten: oorlog is geen kattenpis, het laat diepe wonden
na.
Een echte prestatie is het niet als er geen andere kandidaten in
het lijstje staan, maar we delen de prijs toch uit: ‘Waltz with
Bashir’ is de eerste, maar meteen ook beste
animatie(langspeel)documentaire ooit gemaakt. Deze traumatische
tijdreis door de filmmakers geheugen drukt ons enerzijds met neus
en ogen op de feiten, maar walst even sierlijk onze
eindejaarslijstjes in. Adembenemend in every way.
