Na zijn brave maar stralend charmante bewerking van Jane Austens
‘Pride and
Prejudice’, komt Joe Wright aankloppen met een ambitieuze
follow-up die hem ongetwijfeld definitief de status zal
opleveren van dé Britse filmmaker om in de gaten te houden. En
terecht. Wright gooit zich alweer op een brok geprezen literatuur
en nog veel meer dan bij zijn debuut is het resultaat een grootse
triomf om met open mond en knikkende knieën naar te staren.
‘Atonement’, de verfilming van Ian McEwans lichtjes geniale roman,
is niet alleen een verrassend geslaagde adaptatie die de kern van
het verhaal treffend in beelden weet te vatten, maar laat ook voor
het eerst sinds lange tijd ‘cinema’ met een hoofdletter C weer op
het doek schitteren. Een tragische familiesaga (noem het gerust een
weepie), epische oorlogstaferelen, een hartverscheurende
romance en dat allemaal meesterlijk met elkaar verbonden door een
geladen schuld- en boetethematiek die nog lang na de aftiteling zal
blijven nazinderen tot in de onbevlekte hoekjes van uw ziel.
McEwanisten, tijd om het boek even neer te leggen en de bewegende
plaatjes te gaan bewonderen, want het is de moeite.
Engeland,1935. Een snikhete zomer hangt over het landgoed van de
familie Tallis. Briony (een schitterende Saoirse Ronan), de jongste
dochter, legt de laatste hand aan haar eerste toneelstuk. Cecilia
(Keira Knightley kan acteren!), de oudste dochter, verveelt zich en
wacht op de terugkeer van haar broer. Robbie (James McAvoy lonkt
naar een doorbraak als leading man), de zoon van de
huismeid, werpt een zwoele blik richting Celia. Onderhuids
verlangen, een verboden brief en de gevaarlijke verbeelding van een
bijna-puber zullen de levens van deze drie jonge mensen voorgoed
veranderen. Een schokkende misdaad, een valse beschuldiging en vijf
jaar later zit Robbie te ploeteren tussen het puin en de chaos van
Frankrijk tijdens de Tweede Wereldoorlog. Op het thuisfront wacht
een jonge vrouw op de terugkeer van haar verloren geliefde, terwijl
een door schuld verteerde zus hoopt dat ze een onvergeeflijke
misdaad nog kan goedmaken.
Vanaf het eerste staccato getokkel op de steeds terugkerende
schrijfmachine, dat langzaam maar zeker overvloeit in de magistrale
instrumentale score (Oscar, please), voel je de vonk van
‘Atonement’ overslaan en is je interesse geprikkeld. Je hebt
namelijk totaal geen idee van wat er gaat komen (tenzij je het boek
hebt gelezen, duh), maar de haartjes in je nek beginnen te
tintelen als een kuiken dat zijn eerste stapjes in het natte gras
zet, en je weet dat het wel snor zit. Wat begint als een stiff
upper lip-drama met de typische psychologische en sociale
spanningen tussen de hogere en de lagere klasse, verschuift al snel
naar iets veel gewaagder zodra het woord ‘cunt’ in koeien
van letters op het scherm verschijnt. Een verrassende onthulling
die kracht wordt bijgezet door het vertrouwde getik (dagenlang zal
het in uw hoofd spoken!), dat als een pulserende polsslag het
verhaal vooruitstuwt met de vastberadenheid van een militaire mars.
‘Atonement’ voelt aan als een klassiek melodrama zoals ze tijdens
en na de Tweede Wereldoorlog werden gemaakt, maar thematisch gezien
zit het allemaal veel moderner en betekenisvoller in elkaar. Het is
die perfect uitgebalanceerde combinatie van ouderwetse
storytelling met een eigentijdse, bijna postmoderne geest
(het is weer al meta wat de klok slaat) die van ‘Atonement’ een
onvergetelijke filmervaring maakt.
Trouw aan de vierakter van McEwan en het gebruik van de
verschillende vertelstandpunten (Briony’s visie op de feiten
tegenover de ware toedracht), laat Wright de thematiek omtrent de
destructieve kracht van de verbeelding van een kind (én de helende
kracht van het geschreven woord) zachtjes ontplooien zonder de
eenvoud van het pure liefdesverhaal te overschaduwen. ‘Atonement’
is beklijvend en boeiend door zijn thematiek en metafysische
spielerei, maar er hangt ook een bloedmooi drama aan vast dat
ervoor zorgt dat je niet alleen applaudiseert voor de narratieve
hoogstandjes, maar ook effectief meeleeft met wat er allemaal
gebeurt met de personages. Een pluim voor McEwan en voor scenarist
Christopher Hampton. Van het memorabele fonteinmoment over de
stomende bibliotheekscène (zie dat been van Keira trillen en bloos
mee) tot het eeuwig in de oren echoënde‘come back to me’;
je zit op het puntje van je stoel te hopen en te smeken dat al het
allemaal goed en wel zal aflopen met het meest verdoemde koppel
sinds Ralph Fiennes Kristin Scott-Thomas moest achterlaten in die
verdomde grot van ‘The English Patient’.
Dat Joe Wright mooie plaatjes kan schieten bewees hij al met
zijn dik in de verf gezette tracking shots uit ‘Pride and Prejudice’,
maar met ‘Atonement’ laat hij zelfs grandmaster epic David
Lean van zijn wolkje tuimelen. De schitterende evocatie van een
warme zomernamiddag- en avond op het Britse platteland, waarbij hij
dankbaar gebruik maakt van bijna-surrealistisch tegenlicht en een
pastelkleurige idyllische omgeving, is zinnenprikkelend zwoel en
knettert van de sluimerende seksuele spanningen. De haarscherp
afgemeten composities, virtuoze camerabewegingen en opwindende
montagecuts die perfect afgestemd zijn op het geluidslandschap (let
op de ondergrondse metro die voorbij tikt als een, jawel,
schrijfmachine) zijn vernuftig en een genot om naar te kijken en
luisteren. Er is echter één kippenvelinducerende massascène
(volgens mijn cahiers de cinéma mag ik het een
plan-séquence noemen) die de kinnebakken op de
grond zal laten kletteren. De evacuatie van Duinkerke wordt in één
onafgebroken tracking shot van een kleine vijf minuten op
sublieme wijze tot leven gewekt als dramatisch epicentrum dat het
verhaal zowel in tweeën klieft als samenhoudt. ‘It’s like
something out of the Bible’ zegt een soldaat als hij de
complete waanzin van de oorlog ziet op het strand, waar paarden
worden afgeschoten, gestrande schepen nakreunen, jonge knaapjes
getraumatiseerd snikken in het zand en van heimwee uitgeputte
soldaten de Britse thuishaven toezingen met op de achtergrond een
verlaten reuzenrad dat nog een allerlaatse draai maakt. Prachtig,
geschift, ontzagwekkend. En David Lean kruipt terug op zijn wolk om
nog even na te genieten.
Het veelbelovende filmjaar 2008 is nog maar net begonnen, of we
hebben al een eerste blijver. Neen, ‘Atonement’ haalt niet de
gedetailleerde diepgang van het boek (de omwenteling in de
mentaliteit van Briony is een teer punt, evenals de vertolking van
Romola Garai als de oudere Briony) en ja, het fascinerende
metatekstuele aspect komt beter tot zijn recht op papier. Maar los
van de al dan niet zinvolle vergelijking tussen twee verschillende
mediums is dit een intelligente en meeslepende adaptatie van een
gekoesterde roman. ‘Atonement’ is een gelaagd epos dat nooit banaal
of bombastisch wordt; het is pure filmtaal gekanaliseerd door een
vlekkeloze mise-en-scène, een oogstrelende fotografie en een nest
jonge acteurs die carrièremakende vertolkingen uit hun lijf zweten.
‘Atonement’ is áf en de McEwanfans kunnen met een gerust hartje en
een grote zakdoek de bioscoopzaal betreden.
