Deze debuutfilm van Bryan Singer heeft onderhand zo’n formidabele
reputatie opgebouwd, dat het nog maar moeilijk te geloven is dat
hij aanvankelijk niet zó enthousiast onthaald werd, zeker niet in
de VS. Toonaangevend kritikaster Roger Ebert schreef de prent af
met de woorden: “Voor zover ik de plot in elkaar kon puzzelen, kon
het me niet schelen.” Dat is dan die klassieker die tegenwoordig op
nummer 18 van de imdb top 250 staat. Het was pas na laaiend
enthousiaste reacties in Europa (notenswaardig op het filmfestival
van Cannes), dat de triomftocht van ‘The Usual Suspects’ begon.
Voor wie de film nog niet gezien mocht hebben: de centrale
plottwist wordt hier besproken – ik zou teveel interessante dingen
onvermeld moeten laten als ik dat niet deed. Fair
warning.
Wie is Keyser Söze? Kevin Spacey is Keyser Söze, of althans, daar
gaan we vanuit aangezien alle mogelijke andere scenario’s helemààl
een mindfuck zouden betekenen. Als mankepoot Verbal Kent
zien we hem aan het begin van de film een politiekantoor
binnenstappen, waar hij aan flik Dave Kujan (Chazz Palminteri),
begint te vertellen hoe het komt dat er op een boot in de haven die
ochtend een stapel verkoolde lijken gevonden werden. Zijn verhaal
begint wanneer na een grootschalige diefstal, vijf criminelen samen
in een line-up worden gezet. De politie kan uiteindelijk geen van
hen iets maken (toch niet voor zover dat in de film te zien is),
maar de vijf boeven besluiten achteraf wel om samen te werken aan
een nieuwe overval. De klus verloopt vlot, tot blijkt dat hun
toevallige ontmoeting in het politiebureau toch niet zo toevallig
was. De mythische crimineel, koelbloedige moordenaar en
internationale terrorist Keyser Söze zou het zo geregeld hebben om
hen alle vijf bij elkaar te krijgen – allemaal hebben ze op de één
of andere manier gestolen van Söze, en nu moeten ze hun schuld
inlossen.
Waar veel films van afhangen, en zeker misdaadfilms, is de manier
waarop de actie wordt waargenomen, het standpunt van perceptie.
Welk personage volgen we, door wiens ogen zien we wat er gebeurt?
Bryan Singer weet dat maar al te goed en het is op dàt punt dat hij
ons als publiek beetneemt. We zijn geconditioneerd om alles dat we
in een film zien te aanvaarden als de waarheid van die film en dat
is dan ook wat we normaal gezien doen bij een eerste visie van ‘The
Usual Suspects’. Maar de structuur – Spacey die achteraf alles
vertelt aan Palminteri, de voice-over die ons daaraan herinnert
over de loopt van de film – geeft aan dat we in feite alleen maar
de visie van Verbal Kint te zien krijgen. Aan het einde blijkt dat
Kint niet was wie hij beweerde te zijn. De namen in z’n verhaal
haalde hij van het prikbord aan de muur of de naam onderaan de kop
koffie waar de politie-inspecteur uit dronk, zijn verlamde hand en
manke voet blijken enkel een show te zijn. We kunnen niets meer
geloven van wat hij ons twee uur lang heeft verteld, het enige dat
we wél zeker weten (en dan nog), is dat hij in feite Keyser Söze
is. De hele film lang komt die vraag terug: wie is Keyser Söze,
bestaat hij wel? Die vraag wordt beantwoord, maar dat is dan ook
meteen de enige. Voor de rest staat alles open voor interpretatie
en twijfel. Dit is het idee van de onbetrouwbare verteller ten top
gedreven: niet alleen is de verteller onbetrouwbaar, zelfs zijn
identiteit is een leugen.
Singer levert alle gebruikelijke dingen die we verwachten van een
thriller – de plannetjes die er gesmeed worden, ruwe personages die
snedige dialogen leveren (The greatest trick the devil ever
pulled was convincing the world he didn’t exist), en
actiescènes die perfect werken ondanks het feit dat ze op een klein
budget gefilmd moesten worden en het bijgevolg grotendeels met
suggestie moesten stellen. Kijk maar naar een scène waarin Pete
Postlethwaite als Mr. Kobayashi in een lift staat, geflankeerd door
twee bodyguards. De lichten gaat even uit, we krijgen twee
lichtflitsen en tegen de tijd dat we opnieuw kunnen zien, zien we
Postlethwaite daar alleen staan met twee bloedvlekken tegen de muur
achter hem. We hebben geen steek gezien van de actie, maar het
voelt wél zo aan. Nog zo’n mooie scène: de overval op een
politiewagen die een smokkelaar in diamanten vervoert – Singer weet
de choreografie van die scène ongelooflijk helder in beeld te
brengen met een paar eenvoudige shots – eentje rechtstreeks boven
de actie en dan een wijd shot van de betrokken auto’s, in feite is
dat alles dat hij gebruikt om ons oriënteren, maar dat is genoeg.
Eenvoud werkt. Als Singer had gewild, had hij van ‘The Usual
Suspects’ een perfect aanvaardbare mainstream-thriller kunnen
maken, die netjes van punt a naar punt b ging, hij had er het
talent voor en de nodige logistieke beheersing om met zeer weinig
middelen, toch de indruk te wekken dat je naar iets zat te kijken
dat veel méér geld gekost had.
Maar nee, hij voegt die finale twist in – Verbal Kint vertelt het
verhaal, en niemand had ooit gezegd dat hij de waarheid sprak. Dat
verrassende einde kwam er nog voor dergelijke plot twists quasi
standaard werden met de films van Shyamalan en prenten als ‘Fight Club’ – het publiek op die manier bij
de neus nemen werd toen nog beschouwd als een riskant idee. Maar
Singer neemt dat risico, en het rendeert – kunnen we wel iéts
geloven van wat Verbal Kint/Keyser Söze heeft verteld? Wat is er
echt gebeurd op die boot? Waarom heeft hij nu eigenlijk die overige
vier kerels uitgekozen? Door één vraag te beantwoorden – wie is
Keyser Söze – trekt Singer gelijk àl de rest in z’n film in
twijfel. Alsof hij z’n publiek wil afstraffen voor hun
nieuwsgierigheid, door hen het antwoord te geven waar ze de hele
film lang naar op zoek zijn, maar in ruil daarvoor alle andere
zekerheden af te nemen. Daar is lef voor nodig.
Kevin Spacey won een oscar voor zijn vertolking – persoonlijk vind
ik het nu niet meteen z’n meest memorabele rol, maar hij is zoals
gewoonlijk meer dan degelijk in z’n soms zielige, soms
raadselachtige en uiteindelijk volstrekt onpeilbare persona van
Verbal Kint. Hij moet hier een personage spelen dat op twee
verschillende manieren geïnterpreteerd kan worden, zeker wanneer
mensen een tweede keer gaan kijken, en dat lukt ‘m. Gabriel Byrne
is heerlijk onderkoeld als bendelid Dean Keaton en vooral Benicio
Del Toro steelt de show als onverstaanbaar mompelende dief.
Maar meer dan voor acteerprestaties zal ‘The Usual Suspects’
herinnerd worden voor z’n vlijmscherpe montage en z’n strakke regie
– dit had een lachwekkende film kunnen zijn, maar het wordt zo
overtuigend gebracht dat we niet anders kunnen dan er mee in
opgaan. De hele prent is één grote bedriegerij van het publiek.
Maar soms is het leuk om bedrogen te worden door iemand die er goed
in is.
