Vraag aan honderd mensen om een lijstje op te stellen met de tien beste films ooit gemaakt, en de kans is groot dat u minstens negentig keer de titel ‘The Godfather’ tegenkomt, meestal ergens helemaal bovenaan. Gefilmd in donkere, onheilspellende kleuren door Gordon Willis, in wat later een kenmerkende stijl voor hem zou worden, is dit Francis Ford Coppola’s algemeen erkende meesterwerk, een echte Amerikaanse klassieker.
Een deel van wat ‘The Godfather’ zo’n unieke film maakt, is dat het een tot op dat moment zeldzame blik bood op het leven in de maffia, gezien vanuit hun eigen standpunt. We krijgen geen rechtvaardige, heldhaftige wetshandhavers als helden die heel de bende komen oprollen, geen afkeurende blik op het geweld of de levensstijl, en geen onschuldige slachtoffers, zoals dat eerder in de filmgeschiedenis wel het geval zou zijn geweest. Kijk naar al die gangsterfilms uit de jaren dertig en veertig: de maffiosi waren vreselijke schurken die aan het eind een verdiende dood stierven, ofwel neergekogeld door de arm der wet, ofwel uiteindelijk overwonnen door de niets vermoedende slachtoffers die ze eerder getiranniseerd hadden. In ‘The Godfather’ ontbreekt dat alles. De familie Corleone is een bedrijf dat functioneert volgens z’n eigen wetten. De eerste wet is dat de familie boven alles gaat, dat je nooit iets doet om de familie te schaden. Moord, afpersing, corruptie, zijn de kneepjes van het vak, maar het uiteindelijke doel is enkel de bescherming van het gezin. Vrijwel elke latere gangsterfilm zou dat idee overnemen, en het gemoraliseer laten voor wat het was. De beste voorbeelden hiervan, zijn Martin Scorsese’s briljante films ‘GoodFellas’ en ‘Casino’.
Coppola construeerde met ‘The Godfather’ een grootschalige opera, een blik op een Italiaanse familie die tot de adel van de New Yorkse onderwereld behoort. En gaandeweg gebruikt hij dat verhaal voor andere doeleinden: een metafoor voor de evoluties die in Amerika zelf plaatsvonden. Een verhaal over de zonden van de ouders, die worden meegedragen door de kinderen.
Het is ironisch dat ‘The Godfather’ helemaal niet het verhaal is van de peetvader zelf, maar wel van zijn zoon, Michael. De hele trilogie is in essentie zijn ondergangsverhaal. We ontmoeten hem hier, in deel één, als een onschuldige, schuchtere jongeman die niets te maken wil hebben met de zaken van zijn familie (voornamelijk goktenten), en die een relatie probeert op te bouwen met Kay, een blank meisje van protestantse achtergrond. Al Pacino wist zijn carrière op gang te krijgen met zijn rol als Michael, en speelt hem met een ingetogenheid die we achteraf nog maar zelden van hem zouden krijgen. Hij is een man die probeert te ontsnappen aan het geweld in zijn familie – maar bloed spreekt nu eenmaal zeer luid, en wanneer er een aanslag wordt gepleegd op zijn vader, neemt hij wraak.
Dat doet hij tijdens de beruchte Solozzo-scène; hij organiseert een gesprek met de would-be moordenaar van zijn vader in een restaurant, en ijzig kalm, hemeltergend traag, bouwt Coppola de spanning op. We weten wat Michael van plan is – in de toiletten is er een pistool voor hem verborgen, hij gaat het halen, en keert vervolgens terug naar zijn tafel. En dat is het moment waarop Coppola toont hoe goed hij wel is als regisseur. Anderen zouden Michael wellicht volop schietend uit de wc hebben laten terugkomen, maar nee – Coppola laat Michael eerst nog eens gaan zitten, laat het gesprek terug op gang komen, en toont ons een lange close-up van Michael. We kunnen zien hoe hij zit na te denken, honderden radertjes malend in z’n hoofd. En dàn staat hij recht en schiet zowel Solozzo als de corrupte flik waarmee deze samenwerkt dood.
Het is op dat moment dat Michaels hele leven verandert. Hij had gezworen nooit deel te nemen aan het geweld, aan het gangsterleventje, en nu zit hij er middenin – hij zal nooit meer dezelfde zijn, en zowel de rest van deze film, als de volgende twee, zullen enkel een gevolg zijn van deze éne scène. Hij heeft toegebeten, en nu zit hij eraan vast. De jongen die altijd onschuldig wilde blijven, heeft nu geen andere keus dan steeds verder te gaan, en na verloop van tijd zelfs de leiding over de familie over te nemen. In die zin heeft het personage van Michael mij altijd doen denken aan een soldaat die wordt opgeroepen om naar de oorlog te gaan – hij heeft geen zin, maar ook geen keuze. En na een tijdje kan hij zich niets anders meer herinneren dan dat het altijd zo geweest is.
‘The Godfather’ wordt keer op keer geprezen omwille van de manier waarop Coppola het familieverhaal laat contrasteren met het geweld van de “familie”, en terecht. Vanaf de openingssequens, op het huwelijk van één van de kinderen van de Don (schitterend gespeeld door Marlon Brando), zien we die gespletenheid. Terwijl buiten, in het heldere licht, een feest gaande is met muziek en drank, vinden we Don Corleone terug in zijn schemerige kantoor, waar hij moorden en andere misdaden zit te beramen. En we beseffen dat die twee werelden niet zonder elkaar zouden kunnen bestaan – het geweld ondersteunt juist die vrolijke, liefdevolle levensstijl die we buiten in actie zien. Dat is waar ze het allemaal voor doen, niet omdat ze ervan genieten. Een veelzeggend moment komt er, wanneer de vader van een verkracht meisje om wraak komt vragen op de jongens die haar hebben aangerand. De Don weigert hen te vermoorden, maar gaat akkoord om hen eens goed onder handen te laten nemen. Hij laat zijn mannen echter waarschuwen “zich niet te laten meeslepen – tenslotte zijn we geen moordenaars.” En dat zijn ze ook niet. Ze zijn zakenmannen en familiemannen, en het één ondersteunt het ander.
Nog een zeer duidelijk idee, is dat van religie, gekoppeld aan geweld. Zoals wel meer Italianen – zeker in die tijd – is de Corleonefamilie gelovig, ze hechten veel waarde aan kerkelijke rituelen, en het is een teken aan de wand hoe Michael de familiezaken een andere richting instuurt, dat aan het einde een bloedbad wordt gekoppeld aan een doop. Terwijl Michael de letterlijke peetvader wordt van het kind van z’n zuster, laat hij de hoofden van de andere misdaadfamilies vermoorden, waarmee hij ook de figuurlijke, symbolische peetvader wordt, die zijn vader vroeger was.
Dat soort van ideeën en thema’s lopen door de drie films, en maken er een zeer rijk werk van, zowel wat inhoudelijke thematiek betreft, als de manier waarop dat alles in beeld wordt gezet en gespeeld. We krijgen een stel acteurs op het toppunt van hun vermogens (Marlon Brando, Al Pacino, James Caan, Robert Duvall), en een sombere, klassieke visuele stijl, die nergens pocherig aanvoelt, maar wel een aantal onvergetelijke shots inhoudt: dat beeld van de Don die wordt neergeschoten. Dat laatste shot van de dichtvallende deur!
‘The Godfather’ is één van die films die je voor de rest van je leven voor de eerste keer zou willen zien, om voor de eerste keer overvallen te worden door de briljante eenvoud die van de film uitstraalt. Het is de tragedie van een man die toegeeft aan een levensstijl waarmee hij niks te maken wil hebben, we kijken toe hoe hij alles overboord gooit dat hij vroeger belangrijk vond. En het is, samen met z’n eerste sequel, één van de belangrijkste films die de wereld ooit gezien heeft.
