Een Pulitzerprijs in de wacht slepen betekent voor een auteur zowat de hoogste literaire erkenning behalen, de Nobelprijs winnen buiten beschouwing gelaten uiteraard. Op enkele jaren tijd rijfde Colson Whitehead echter twee keer een Pulitzer in de wacht, met evenveel maatschappelijk bewogen romans. The Underground Railroad, een inmiddels naar het witte doek getransponeerd epos over de slavernij, vormde inderdaad een onweerstaanbare leeservaring: bloedstollend spannend, verschrikkelijk intens, onbarmhartig waarheidsgetrouw. Ook The Nickel Boys, over waargebeurde wanpraktijken in tuchtscholen, zette de wereld van de lezer op z’n kop door onwaarschijnlijke horror in een vlot behapbaar verhaal in te bedden. Doet Whitehead diezelfde formule met Harlem shuffle nog eens over?
De teneur van Whiteheads jongste roman, die overigens het eerste deel van een Harlem Trilogy wordt, is in ieder geval anders. Initieel lijkt het boek luchtiger van toon, zeker eenmaal het dubbelhartige hoofdpersonage goed en wel geïntroduceerd is. Carney gaat door het leven als meubelverkoper die zich af en toe met het helen van gestolen goederen inlaat. Als zoon van een berucht misdadiger kreeg hij kleine criminaliteit als het ware met de paplepel ingegoten. Waar ligt echter de morele grens die niet overschreden mag worden? Wanneer houdt misdaad op? Heeft iemand die zich met lichte delinquenten inlaat nog wel een keuze eenmaal de grote bonzen voor de deur staan? Dergelijke vragen zijn in zekere zin retorisch: de structuur van de roman zit immers zodanig in elkaar dat het personage quasi logischerwijs in een spiraal van zwaardere misdaad terechtkomt. Tegelijkertijd houdt Carney echter vast aan een persoonlijke ethiek, geruggensteund door de wetenschap dat hij een gezin in alle rechtschapenheid wil onderhouden en opvoeden. Toch blijft de misdaad lonken: omdat die zo lucratief is, of omdat Carney au fond net als zijn vader een avonturier is die er de kantjes binnen de Harlemse gemeenschap van af wil lopen?
Whiteheads karakterstudie is, net als in zijn voorgaande romans, erg geloofwaardig. Hoewel de auteur zijn publiek naar een schijnbaar ‘andere wereld’ meevoert – in het Harlem van zo’n zestig jaar geleden houdt men klaarblijkelijk andere zeden en gewoontes hoog – is Carneys psychologie onmiddellijk invoelbaar. De eenvoudige taal, de heldere maar toch ietwat cryptisch versleutelde opbouw, de cliffhangers die de leeservaring vooruit stuwen: Whitehead weet ondertussen als geen ander hoe een boek ritme en vaart kan krijgen. De vraag stelt zich dan: vervalt de schrijver niet in een formule? Niet bepaald, en wel omdat Harlem shuffle een unieke eigen sfeer uitademt. Whitehead heeft duidelijk ontzettend veel opzoekingswerk gedaan naar het historische kader waarbinnen hij zijn roman situeert. Zo zit de roman eigenlijk te volgestouwd met verwijzingen naar theaters, hotels en straathoeken, in die mate dat het lijkt alsof de auteur de lezer van het waarheidsgetrouwe decor wil doordringen. Dat hoeft helemaal niet, en het komt voor iemand die New York niet als zijn broekzak kent, ook niet over. Ook idiomatisch streeft Whitehead overigens naar een Harlemse toets. Vermoedelijk leest dat in de oorspronkelijke taal erg naturel, maar in vertaling blijft het een evocatie, een poging om authenticiteit af te beelden. Niet dat Harlem shuffle krakkemikkig vertaald is, wel integendeel! Alleen laat een bepaalde trant van spreken – noem het een specifiek dialect – zich nauwelijks omzetten naar een andere taal.
Naarmate de roman zijn ontknoping nadert, knoopt Whitehead feilloos de plotmatige eindjes aan elkaar. Soms lijkt het alsof de schrijver voor Harlem shuffle als een scenarist te werk ging, zo episch-filmisch is de teneur. Toch schuilt er ook nu weer meer onder het oppervlak. Zo thematiseert Whitehead de raciale ongelijkheid, die ook na figuren zoals Martin Luther King en Malcolm X op precies dezelfde wijze bleef bestaan. Whitehead laat zien hoe de discriminatie zich op allerlei niveaus situeert, gaande van huisvesting over kansen op de arbeidsmarkt tot juridische debacles en afpersing door de politie. Speelt deze context niet mee in Carneys wat onbezonnen keuze om van het rechte pad af te wijken? Hoe recht is immers het pad, als het slag om slinger doorkruist wordt door blanke privileges? In de finale hekelt Whitehead ten slotte de nietsontziende stadsontwikkeling die New York zijn moderne aanschijn gegeven heeft. Niet alleen in de Bronx, Queens of Harlem, ook in Manhattan moest en zou het individuele belang wijken voor het grote kapitaal. Ook de verhouding tussen individu en de onbeheersbare kapitalistische krachten die de zogenaamde welvaart voortstuwen, grijpt Whitehead aan, en dat geeft de roman een hedendaags elan. Net als de verwijzingen naar de onlusten in de vroege jaren ’60, naar aanleiding van de moord op een zwarte adolescent. Black Lives Matter is kortom wederom niet veraf, maar we spreken verdorie over zestig jaar geleden. Ook dit komt aan als een pedagogische tik, door Whitehead artistiek verantwoord uitgedeeld.
Alles bij elkaar genomen, is Harlem shuffle eens te meer een boek om te herinneren. Daarom geen Great American Novel, maar wel een bloedstollende roman over veel meer dan louter misdaad en straf.
