Iedereen viroloog! Het zou de slogan van een overheid kunnen zijn om meer mensen richting medische studies te sturen maar helaas was de waarheid net iets wranger. Op het hoogtepunt van COVID-19 klom het aantal stemmen en tegenstemmen op sociale media dat zichzelf het aura van kennis aanmat, tot ongekende hoogte. Intussen beheersen andere zorgen van grote en kleinere aard de wereld terwijl het virus zelf in nieuwe varianten verder leeft. Wat de toekomst brengen zal, is koffiedik kijken maar nieuwe zelfverklaarde experts doen er goed aan minstens Viraal. Waarom dingen zich verspreiden- en waarom ze stoppen van Adam Kucharski te lezen.
Kucharski is als wiskundige en epidemioloog verbonden aan de London School of Hygiene en Tropical Medicine en doet onderzoek naar de wiskunde achter uitbraken. In 2020 publiceerde hij de eerste editie van Viraal, op het ogenblik dat in de Chinese provincie Wuhan het nieuw virus woekerde. In het voorwoord van deze editie gaat hij in op de nieuwe pandemie en hoe de uitbraak en cijfers schijnbaar in tegenspraak waren met wat hij en zijn collega’s voorspeld hadden. Al snel werd duidelijk dat veranderende definities, onvolledige gegevens maar ook ontbrekende informatie een rol speelden en dat de modellen wel degelijk klopten. Wetenschappers worden dan ook steeds beter in het voorspellen van virale uitbraken, waarbij niet alleen gedacht moet worden aan besmettelijke ziektes maar ook aan malware, memes, (samenzwering)theorieën en dies meer. Met Viraal tracht Kucharski de wetenschap hierachter – inclusief haar lacunes – voor een breder publiek te ontsluiten.
Uiteraard kan een moderne epidemioloog niet voorbij wiskunde en statistiek kijken, maar Kucharski wil in de eerste plaats een verhaal vertellen dat ook de leek mee in het bad trekt. Om die reden staat hij dan ook geregeld stil bij het historische kader en durft hij zelfs autobiografische gegevens op te nemen. In het eerste hoofdstuk bijvoorbeeld vertelt hij hoe zelf als kind het zeldzame Guillaume-Barré syndroom opliep en maakt hij hiervan een bruggetje naar het Zika-virus dat enkele jaren geleden vooral zwangere vrouwen angst aanjoeg. Centraal staat echter Ronald Ross die niet alleen de link tussen muggen en malaria zou leggen maar ook wiskundige modellen uitbouwde waarop latere epidemiologen verder zouden werken. Ross` droom om een theorie van gebeurtenissen uit te bouwen, liep door omstandigheden op niets uit, maar de wiskundige modellen die hij en zijn medestanders ontwierpen, zouden ook buiten de medische wereld hun belang hebben.
Toch moeten die modellen niet als zaligmakend beschouwd worden, want ook al hebben ze een belangrijke voorspellende waarde, elk virus kan de uitzondering op de regel vormen. Om die reden wijst Kucharski er niet alleen op dat voor een succesvolle verspreiding verschillende factoren in rekening moeten gebracht worden (hij onderscheidt duur, gelegenheid, vatbaarheid en overdracht) maar ook dat niet elke aanname over superverspreiders en `patient 0` in steen gebeiteld zijn. Aan de hand van voorbeelden wijst hij er op dat zelfs data en studies een vertekend beeld kunnen geven wanneer men ze niet binnen een breder kader plaatst en andere factoren mee in rekening neemt, die niet noodzakelijk een rechtstreeks verband tonen met wat onderzocht wordt. Gelukkig zijn die factoren naarmate onze wereld steeds globaler en digitaler wordt gemakkelijker in kaart te brengen, al versterken ze vaak net zo goed de kwetsbaarheid van systemen.
In het bijzonder vanaf het derde hoofdstuk verlegt Kucharski daarom zijn aandacht van louter biologische virussen naar andere systemen en fenomenen die gevoelig zijn voor epidemieën en uitbraken. Een mooi en vroeg voorbeeld in het boek daarvan vormen de zogenaamde zeepbellen, in het bijzonder de financiële, en de wereldwijde impact die ze hebben. Hoewel de opkomst van zeepbellen zelf niet te voorspellen valt, volgen ze wel een bepaald patroon en is zo bijvoorbeeld duidelijk hoezeer het bancaire systeem vatbaar was voor besmettingen. Eenieder had de laatste financiële crisis kunnen voorspellen, dat het desondanks niet gebeurde is weinig opbeurend om lezen. Maar Kucharski is geen doemprofeet, doorheen het werk wil hij eerst en vooral aantonen hoezeer kennis van epidemieën en de verspreiding van virussen kan helpen om andere maatschappelijke fenomenen in kaart te brengen en waar nodig bij te sturen.
Een bijsturing kan overigens zowel in negatieve als positieve zin. Net zoals het aangewezen is om bepaalde ziektes, ideeën of maatschappelijke gebeurtenissen in te dijken, kan het interessant zijn om andere net wijder te verspreiden. Viraal gaan is een heilige graal waarvan elke `memelord` en `influencer` net zoals bedrijven, maar al te graag de magische formule kennen. Kucharski besteedt in Viraal evenzeer aandacht aan dit fenomeen en maakt daarbij (opnieuw) duidelijk hoezeer allerlei factoren een rol spelen en zelfs de beste modellen nooit ten volle kunnen voorspellen of iets werken zal of niet. Vaak maar niet altijd, is de beginfase, niet geheel verrassend, de meest cruciale periode: een virus of idee dat zich aanvankelijk niet voldoende weet te verspreiden heeft weinig kans op slagen.
In Viraal bouwt Kucharski een helder beeld op van de vele facetten die een rol spelen in een uitbraak en haar succes. Verschillende factoren moeten op het juiste moment aanwezig zijn en op elkaar ingrijpen wil gelijk welke gebeurtenis op wereldschaal een impact hebben. In wat niet meer dan een afsluitende reflectie is, benadrukt Kucharski dit nog eens kort. Dat hij dit haast als een nagedachte toevoegt, is een van de weinige minpunten van Viraal. Een boek lang gaat hij immers vooral mozaïsch te werk waarbij hij de voor- en nadelen van verschillende aanpakken en visies geeft om zijn eigen standpunt te verhelderen. Met recht en rede wijst hij er een boek lang op dat bestaande theorieën en uitgangspunten steeds kritisch bevraagd moeten worden en dat elke fout of afwijking in een model een reden en aansporing is om die bij te stellen en te verbeteren.
In die zin spreekt zijn aanpak met vele voorbeelden boekdelen en helpt het de lezer kritisch te blijven bij welke studie of denkbeeld dan ook. De beperkte aandacht voor wiskundige modellen, niet meer dan noodzakelijk, en de anekdotische manier van beschrijven zal zeker niet iedereen overtuigen. Maar ook al steunt epidemiologie in belangrijke mate op wiskundige en statistische analyses, dat is niet het hele verhaal. En net dat uitgangspunt is wat Kucharski centraal wil stellen, zijn beoogde publiek bestaat immers niet uit specialisten of vakgenoten maar de (geïnteresseerde) leek. Na het lezen van Viraal zal die nog steeds geen viroloog zijn, maar hij zal wel beter in staat zijn om een aantal bewegingen beter te begrijpen en nuances te zien die maar al te vaak verdwijnen achter het grote gelijk, al dan niet ondersteund met een hoop (op zich nietszeggende) cijfers.
