The times they are a-changin’. O ja, wat veranderen de tijden! Doorheen Vragen deed je niet schetst de inmiddels bijna anderhalf jaar geleden overleden Lida Winiewicz een beeld van de vroege 20ste eeuw. Een tijd van schaarste, de wil om te overleven, en vooral gehoorzaamheid. Want vragen stellen gebeurde nauwelijks, de dingen waren nu eenmaal wat ze waren. Niet ingegeven door stupiditeit noch door autoriteit of clerus, wel door een ingebakken mildheid, een evidente aanvaarding van zoiets onafwendbaar als het noodlot. Amper honderd jaar geleden, en toch een compleet ander tijdperk…
De vertellende stem doorheen Vragen deed je niet lijkt die van Winiewicz zelf te zijn, maar wie haar oeuvre kent, weet dat ze zich tijdens de opkomst van het nazisme in Wenen bevond. Ze schreef er in de laatste jaren van haar leven nog Der verlorene Ton over, een boek dat kort na de publicatie in Oostenrijk werd vertaald en voor het eerst Winiewicz’ unieke oeuvre in het Nederlands ontsloot. De dood van de schrijfster in 2020 vergrootte de internationale aandacht voor haar werk, dat uitzonderlijk is omdat ze vanuit een ongecompliceerd anekdotisch register grote thema’s aanraakt. Zo bestaan zowel De verloren toon als Vragen deed je niet uit quasi schetsmatig herinnerde fragmenten, korte hoofdstukken die inmiddels vervlogen sferen oproepen. Eigenlijk zijn het miniatuurverhalen, banaal en toch ontzettend wezenlijk. In de triviaalste gebeurtenissen gaat immers niet zelden de sleutel tot iemands biografie schuil. Meer concreet: hoe iemand wordt opgevoed, hoe iemands vroegste rolmodellen er precies uitzien, hoe iemand verliefd wordt, hoe iemand omgaat met rampspoed, hoe iemand het ouder worden ervaart, …
Al deze aspecten komen aan bod in Vragen deed je niet: niet expliciet, maar latent, via allerhande herinnerde souvenirs. Winiewicz bedrijft met opzet geen filosofie, omdat dat impliceert dat ze bepaalde betekenissen moet voorkauwen. Haar lezers iets inlepelen interesseert haar echter niet. Integendeel wil ze via een documentaire inslag een emotioneel portret maken van de tijdloze conditie van de mens. Want ja, dat is dit boek geworden. Hoewel het accent primair lijkt uit te gaan naar de verdwenen tijdsgeest en de sterk gewijzigde mores toen versus vandaag, verschuift de klemtoon haast onmerkbaar naar een andere dimensie, met name die van de tijdloze en onveranderlijke menselijke natuur. Hoe verlangen en maakbaarheid overhoop kunnen liggen binnen een relatie, bijvoorbeeld. Of ook: hoe relaties kunnen (dys)functioneren. Hoe ouders door hard en onverzettelijk te zijn het goede betrachten voor hun kinderen. Of hoe grote delen van de bevolking ten prooi kunnen vallen aan waanzin, oorlog, haat. Winiewicz stopt het allemaal in ocharme 160 bladzijden tekst – een uitgesponnen parlando van een boerin die in het echte leven (buiten de context van het boek) in de buurt van het vakantiehuis van de schrijfster zou geleefd hebben.
Precies door de stijl als het ware emotioneel te strippen, geeft Winiewicz gestalte aan een indringend en gevoelsmatig geladen portret van een oersterke vrouw in een tijdperk dat de lezer zich vandaag nog nauwelijks kan inbeelden. Is Vragen deed je niet dan een soort heemkundig geheugen, een literaire opslagplaats voor wetenswaardigheden en curiosa van voor en tijdens het interbellum? Ja, maar zoals gezegd is het boek tegelijk veel meer dan louter dat. De auteur zoekt en vindt de woorden van die ene boerin die tallozen vertegenwoordigt, die ene vrouw die laat zien dat het “wir haben es nicht gewußt” vals was – meer een attitude dan een daadwerkelijk ‘niet weten’. Alleen waren er zoveel andere zaken om over te piekeren, van broers die sneuvelden aan het front tot machtsspelletjes onder de kerktoren. Iedereen heeft immers een kruis te torsen, en wie in zijn of haar omgeving nooit echt met het jodendom te maken heeft gehad, kan ook niet wakker liggen van wat er wordt gefluisterd over concentratiekampen. Want: vragen deed je niet.
Het leven presenteerde zich, deed zich voor, heel gewoon, van dag tot dag. En de protagoniste leefde dat leven, zonder zich in het lijden te wentelen, zonder het te verheerlijken, kortom zonder veel poeha. Het levert een prachtig literair tableau op. Geen dijk van een roman, maar een kleinood pur sang.
