Eeuwenoude kunsthistorische vragen branden vurig op de lippen van kunstenares Marlene Dumas. Kan een kunstenaar de perfectie van het donkerste zwart benaderen? Of de oppervlakte van het doek verzoenen met de oppervlakte, de huid van de mens? In haar retrospectieve The Image as Burden in het Stedelijk Museum Amsterdam aanvaardt de Zuid-Afrikaanse met opgeheven hoofd de last van het beeld en werpt ze zich op als hoofdgetuige van het lichaam.
Wie geen superlatieven over heeft voor Marlene Dumas’ eerste Nederlandse solotentoonstelling in 29 jaar, kan maar beter zwijgen. De algemene dagbladpers in Nederland en België plaatste de kunstenares haast doodknuffelend op het piëdestal dat ze zelf zo oprecht weigert. “Valse bescheidenheid”, zo wuiven de aanbidders het wellicht weg. The Image as Burden is inderdaad een mokerslag van een tentoonstelling, maar waagt zich nergens aan de uitgesproken politieke statements of gewaagde maatschappijkritiek die de journalisten zo gretig aan haar toeschrijven. Al zou een al te vluchtige blik op de schilderijen wel zo’n ideeën kunnen doen rijpen in de hoofden van de fanatici.
Een voorbeeld is “The Widow”, een tweeluik dat de bittere rouw van de weduwe van de vermoorde Congolese president Patrice Lumumba schetst. Dumas verloochent in dit schilderij volhardend een ongenuanceerd zwart-wit, maar ze doet dit niet significant beter dan haar landgenoten William Kentridge of Wendy Morris. En hoewel een postkoloniale kritiek eveneens in het werk verscholen zit, vormt het politieke verre van de essentie. Het meest wezenlijke aspect onthult zich in de lichamelijke smart waarmee Pauline Lumumba zo meedogenloos wordt getekend. In het schitterende “The Wall” voltrekt zich een gelijkaardig fenomeen. Terwijl vijf Joodse mannen aan de Klaagmuur op het eerste zicht verwijzen naar de politieke toestand in de explosieve staten Israël en Palestina, doelt Dumas eerder op het lichaam en het ritueel. Hoe we onszelf corporeel verhouden tot de ander rondom ons: meegaand of afwijkend?
Toch beweert de kunstenares opmerkelijk: “Ik schilder geen mensen, ik schilder beelden.” Daarmee bevestigt ze weliswaar haar onderzoek naar de rol van beelden in onze kijklustige samenleving, maar daarin vervat zit ook de weergave van verschillende lichaamsbeelden. Ligt dit aspect van haar kunst dan zo voor de hand dat zelfs de infobordjes het dikwijls schromelijk over het hoofd zien? Bij “Jesus Serene” beweren die bordjes hoe de inkt, aquarel en grafiet op papier net een fysieke afwezigheid van de profeet suggereren, maar in al zijn verschillende gedaantes wordt de man van Nazareth net tastbaarder en krijgt zelfs een vleselijk kantje.
De lijfelijkheid vindt haar hoogtepunt ongetwijfeld in Dumas’ portrettering van kinderen. De baby’s van “The First Peoples” hebben amper hun ogen voor de eerste keer geopend of hun naaktheid getuigt al overduidelijk van een – zoals de filosoof Merleau-Ponty zou beweren – “in de wereld zijn”. Het campagnebeeld “The Painter” is een schilderij van Dumas’ dochter als kleuter. Handen in de vingerverf en boze blik naar de toeschouwer: zo balanceert dit beeld waanzinnig tussen beeld zijn en toch wat over de werkelijkheid vertellen. Ook al schildert ze “geen mensen, maar beelden”; bij dit werk is de toeschouwer zich er pijnlijk van bewust hoe de dochter van de kunstenares zeker niet verlangde om “beeld te willen worden”.
Zo observeert en registreert Marlene Dumas als geen ander de subtiele details van het lichaam. Ze filosofeert – zoals menig journalist heftig verklaart – inderdaad over beeldvorming, politieke gebeurtenissen en de werking van geschiedenis en herinnering, maar dat gebeurt slechts in de marge. Bij het summum van The Image as Burden eisen wellust en erotiek, maar ook dood, verdriet en verlangen de hoofdrollen op. Dumas countert al schilderend net de sokkel waarop de kunstenaar – incluis haarzelf – al sinds de 19de eeuw word geplaatst. Ze dient Photoshop en consorten nuchter van antwoord door het lichaam in al zijn facetten te openbaren. Oh, we openen graag een blik superlatieven voor haar, maar net omdat zij dat blik voor de mensheid wijselijk aan de kant schuift.
Marlene Dumas. The Image as Burden. loopt nog tot 4 januari 2015 in het Stedelijk Museum Amsterdam. Hans Hartog den Jager en Esiri Erheriene-Essi verzorgen op 23 november 2014 een exhibition close-up en op 14 december 2014 vertelt Marlene Dumas zelf over een selectie van haar beste en meest representatieve teksten van 1982 tot heden.
