Heel cinefiel Europa zat ernaar uit te kijken, maar wat is het een
pijnlijke teleurstelling geworden. Twee jaar nadat Lars Von Trier
internationaal hoge ogen gooide met ‘Dogville’ (alleen de Amerikanen moesten er
niets van weten, maar die krijgen dan ook niet graag kritiek op hun
land), keert de hypergetalenteerde Deen terug met ‘Manderlay’, het
tweede deel van zijn USA-trilogie. ‘Dogville’ was in de eerste plaats een
pakkend, vormelijk innovatief drama, waar als subtext een
intrigerende politieke commentaar uit te halen viel. ‘Manderlay’
bewaart de politieke commentaar (en hoé), maar vergeet gaandeweg
een interessant verhaal rond die standpunten te weven. Wat er dan
overblijft, is een film die 139 minuten lang in rondjes blijft
draaien, als een kat die achter haar eigen staart aanzit. Von Trier
haalt er vanalles en nog wat bij, hij belaadt zijn film met de éne
pompeuze dialoog na de andere, het éne symbool na het andere, maar
hij komt nergens uit. Als fan van ‘Dogville’ was ik er echt van ondersteboven
hoe zwaar de regisseur hier uit de bocht gaat.
Kort nadat Grace (hier gespeeld door Bryce Dallas Howard) en haar
vader (Willem Dafoe in plaats van James Caan) uit Dogville
vertrekken, komen ze terecht in Manderlay, een katoenplantage
ergens in het zuiden. Wanneer de oude eigenares van de plantage
sterft (cameo van Lauren Bacall), komt Grace erachter dat de
zwarten die voor haar werkten dat nog steeds als slaven deden,
inclusief gebruik van de zweep. De Amerikaans-democratische idealen
van Grace zijn uiteraard hevig gechoqueerd, en de jongedame besluit
om op Manderlay te blijven, om de zwarten hier en nu even de
democratische principes uit te leggen. Ze zijn nu vrije mensen en
willen of niet, ze zullen zich ook zo gedragen. Grace probeert hen
duidelijk te maken hoe belangrijk vrijheid wel is, maar het wordt
steeds duidelijker dat haar notie van vrijheid de slaven eigenlijk
geen bal interesseert.
U bent niet erg paranoïde als u in dit verhaaltje een allegorie
ziet voor de manier waarop de VS de rest van de wereld proberen te
commanderen. Grace valt Manderlay binnen zoals een zekere George W.
Bush dat deed met Afghanistan en Irak en beveelt hen simpelweg om
vrij te zijn, of anders. Daarmee dringen ze natuurlijk hun eigen
persoonlijke visie op van wat vrijheid eigenlijk is, maar wat dan
nog? Democratie moet er zijn, en snel een beetje – voor je het
weet, zitten de voormalige slaven dan ook rond een tafel te
debatteren hoe laat het nu eigenlijk is (bij consensus wordt de
klok vijf minuten achter gezet), en of een bepaalde slaaf zijn
irritante lach nog wel mag laten horen na acht uur ’s avonds.
Had Von Trier het nu bij die eenvoudige analogie gehouden, dan had
‘Manderlay’ nog wel een goeie film kunnen zijn, maar nee – de man
zal pas tevreden zijn wanneer hij ook nog eens het historische
racisme van de Amerikaanse staat heeft gelinkt aan de huidige
situatie in Irak. Op het einde van de film zegt Timothy, een
“trotse nikker”, tegen Grace: “Jullie hebben ons gemaakt wat we
zijn.” Wij, de blanke westerlingen, en dan vooral de blanke
Amerikanen, hebben eerst een slavenmentaliteit gecreëerd bij andere
volkeren, en nu verwachten we plotseling dat ze die mentaliteit
naast zich neerleggen. Want, geloof het of niet, we zijn er achter
gekomen dat vrijheid en democratie écht belangrijk zijn in het
leven. De Amerikanen flikten dat destijds met de zwarten, door
eerst slaven van hen te maken en dan te zeggen: “Hop, jullie zijn
vrij en nu niet meer zeuren.” En nu flikken ze weer het in het
Midden-Oosten, door eerst repressieve regimes te voorzien van
financiën en wapens, en ze nu van hun troon te stoten uit
medelijden met het volk dat met dat geld en die wapens werd
vermoord.
Da’s een hele boterham – over ‘Dogville’ kloegen de Amerikanen dat het een
anti-Amerikaanse film was, maar de afkeer voor de politiek van de
VS, komt hier pas écht duidelijk naar voren. Dat zal nog een knal
geven wanneer de prent daar wordt uitgebracht. Hoe het ook zij, Von
Trier heeft wel degelijk een aantal geldige punten te maken. Hij
heeft absoluut geen ongelijk in zijn stelling, maar hij levert die
stelling met alle subtiliteit van een schreeuwend kind. Ten eerste
durf ik nog wel te betwijfelen dat racisme uitsluitend een
Amerikaanse kwestie is. Net als in ‘Dogville’, krijgen we ook hier een serie
foto’s tijdens de eindaftiteling, terwijl David Bowie’s ‘Young
Americans’ speelt – de foto’s tonen lynchpartijen, Rodney King, Ku
Klux Klanners enzovoort. Point taken, maar zou je zo’n collage óók
niet kunnen maken over Denemarken? Of is het racisme daar nog niet
uitgevonden?
En ten tweede, wat veel belangrijker is, weet Von Trier zijn
standpunten (veel ervan zeer geldig, een aantal ervan overdreven en
ongenuanceerd) niet te verpakken in een boeiend drama. Tom Lanoye
zei het al: “Hou u kalm, en de wereld leent u haar oor. Roep, en ze
keert zich van u af.” Von Trier staat hier echter te roepen en te
tieren dat het geen aard meer heeft, en dat leidt zelden tot
welbespraaktheid. Een plot is er nauwelijks, laat staan één die 139
minuten kan dragen, en de personages zijn meer dan ooit
bordkartonnen figuren, die enkel en alleen bestaan om Von Triers
standpunten te illustreren. In ‘Dogville’ lag dat anders: het verhaal had
z’n eigen momentum, het ging ergens naartoe. De personages waren
ménsen voor wie je iets kon voelen. De politiek van de film en de
genadeloze blik op de menselijke natuur die Von Trier aanbood,
waren logische gevolgen van dat verhaal. In ‘Manderlay’
daarentegen, is er alléén maar die subtext, zonder dat we een
fatsoenlijk drama te zien krijgen om ons geboeid te houden terwijl
de regisseur z’n politiek ei legt. Deze personages spreken niet met
elkaar – ze redevoeren in gezwollen bewoordingen over abstracte
concepten. De scènes dragen niet bij tot een dramatisch, narratief
geheel – ze vormen enkel een opeenstapeling van metaforen en
symbolen.
Daar komt nog bij dat de ironische voice-over commentaar van John
Hurt af en toe behoorlijk op de zenuwen gaat werken. Tijdens een
scène waarin Grace masturbeert, krijgen we dingen te horen als: “Ze
vergat alle zedigheid en volgde de hitte in haar lendenen. Wie weet
waar dit naartoe had kunnen leiden, als ze niet gestoord werd?” Ik
gok dat het naar een orgasme geleid zou hebben. Ach ja, het is
ironisch bedoeld, maar met die dooddoener kun je àlles
verantwoorden. Bovendien wordt Grace ditmaal gespeeld door Bryce
Dallas Howard, die moedig haar best doet, maar nog lang geen Nicole
Kidman is – tijdens een nogal confronterende verkrachtingsscène
wordt het duidelijk dat ze nog niet in staat is om zo’n extreme
emoties op te roepen zonder te vervallen in het cliché van een
glazige blik en één ontsnappende traan.
‘Manderlay’ bevat een aantal geldige standpunten en er zitten ook
wel sterke scènes tussen (het einde is een staaltje van heerlijk
zwarte humor). Maar het drama van ‘Dogville’ heeft plaats moeten maken voor
een ongegeneerde donderpreek, die je al lang voor het einde beu
bent.
