Wat hebben Picasso, Gauguin, Degas, Modigliani en Matisse gemeen met onze eigen Permeke? De expo Constant Permeke Down To Earth onthult het onmiskenbare antwoord: Permeke hoort thuis in het rijtje van deze internationaal erkende modernisten. Als veelzijdige meester bewijst hij dat zijn visie van de mensheid geen grenzen kent, of het nu – net als eerstgenoemden – om tekenen, schilderen of beeldhouwen gaat.
Op zijn 51ste besluit Constant Permeke zichzelf opnieuw uit te vinden. Als gevierd schilder met internationale erkenning heeft hij zijn stempel al gedrukt, maar zijn succesformule – reusachtige portretten en landschappen die de condition humaine uitvergroten – voelt voor hemzelf en enkele kunstkenners steeds meer aan als een herhaling. Dit keer geen olieverf, geen terpentijn en houtskool: Permeke grijpt letterlijk terug naar de aarde. Hij boetseert vanaf 1937 in klei. Als ongeschoolde is dit een uitdaging, en het brengt hem terug naar de essentie van het goddelijke scheppen. Down To Earth; de titel is treffend.
De compacte expo in het Permekemuseum toont een kunstenaar die wroet en experimenteert. Met klei, gips, kunststeen, ijzer en hout geeft Permeke vorm aan grote naakte vrouwen: zittend, leunend, liggend, knielend. Aards, sensueel, wulps en gedrongen, maar steeds met een tijdloze, bijna goddelijke allure. Het zijn archetypes en mythische figuren die we ook uit zijn tekeningen en schilderijen kennen. Naast deze vrouwen verschijnt “De zaaier”, een monumentaal gipsen beeld dat de onwrikbare drang en koppigheid van Permeke verbeeldt. Een videomontage licht toe hoe het fragiele werk, ooit vervaardigd uit goedkope kunststeen in plaats van brons, met zorg is gerestaureerd.
Permekes beeldhouwkunst begint steeds klein, met intieme kleimodellen. Deze worden in de eerste zaal opgesteld als voorbeelden van een leerling tussen zijn meesters. Unieke werken van tijdgenoten als Aristide Maillol, Ossip Zadkine, Ernst Barlach en Käthe Kollwitz schetsen een internationale context. Daarnaast staan ook Belgische grootheden die Constant Permeke ongetwijfeld intrigeerden en inspireerden zoals Oscar Jespers, Jozef Cantré en de vrouwelijke Marthe Donas.
Wat opvalt is dat – zoals in zijn schilderkunst – niets voltooid lijkt. De beelden van Permeke lijken altijd wachtende op de schepper die hen de adem des levens komt inblazen. Zo draagt “Geknielde figuur” uit gietijzer duidelijk nog sporen van haar vervaardiging. De kunstenaar laat de gekartelde gietnaden ongemoeid. De figuur wordt niet bijgevijld, niets wordt verhuld. Het scheppingsproces is deel van de schoonheid: worden in plaats van zijn.
Schilderijen, tekeningen en schetsen aan de muren omgeven de beelden en tonen ons dat hun ideële vormen al in het innerlijke van de kunstenaar aanwezig zijn, lang vóór hij ze vanaf 1937 in klei modelleert. Zijn droom om ze in brons te gieten wordt slechts sporadisch werkelijkheid. Daarvoor heeft hij het in deze periode niet breed genoeg. Zo is de liggende “Niobe” – ook bekend van een versie uit het Kröller-Müller Museum – een postuum gegoten bronzen versie.
De expo concludeert met de witstenen “Geknielde figuur”. Het is een van de zeldzame sculpturen die en taille direct werd gekapt. Het krachtig sluitstuk zonder gelaat illustreert hoe Permekes scheppende drang zich niet laat beperken door techniek. Met elke handgreep – of het nu in klei, gips, steen, houtskool, potlood of verf is – laat hij zijn diepste menselijke en mythische archetypes spreken.
Constant Permeke Down To Earth, loopt tot 21 april 2025 in Permekemuseum, Jabbeke.
