De 19de-eeuwse architectuur van het psychiatrisch verzorgingstehuis Dr. Guislain is schijnbaar open en uitnodigend. Elke stap dieper naar binnen, wekt echter een claustrofobische gedachte op: “Hoe geraak ik hier in godsnaam terug buiten?” Met de expo Eigen huis betreed je een verborgen ruimte en tijd waardoor je de gekheid van de wereld buiten de muren plots heel anders ziet.
Door een opening in een antieke kast kom je in een donkere tunnel. Aan het eind ervan vind je het licht op 167 jaar psychiatrisch erfgoed. Menselijke verzamelijver, al dan niet ziekelijk, is wat je hier ziet. Stapels oude valiezen insinueren dat velen hier toekwamen, maar weinigen ooit wegraakten. Het drukt je als bezoeker met je neus op de werkelijkheid: de worsteling met onze geestelijke gezondheid is universeel en tijdloos.
Dit inzicht wordt versterkt door grote hoeveelheden netjes geordend keukenmateriaal, koffiecontainers en een lange, met porseleinen servies gedekte tafel. Het roept een sfeer van orde op, maar ook gezelligheid en menselijkheid. De zorg en discipline zijn voelbaar in de tentoonstelling. Schoon. Misschien wil je hier wel blijven.
Aan de andere kant van de ruimte hoor je getik op een mechanische schrijfmachine en stappen op een krakende vloer. Hallo? Is hier iemand? Er waart een onzichtbare hopeloze geest rond in het kabinet gevuld met laboratoriumflessen voor tincturen en chemicaliën. Verder wel honderd Christusfiguren en een grote kast met laden waarin kleimodellen zitten van ziektebeelden. Het getuigt van een oneindige zoektocht naar de werking van het menselijke brein. Die gedachte en sfeer laten je niet meer los. Er huist een ontastbare zure zweterige nervositeit.
In de zaal op de eerste verdieping zien we dat Dr. Guislain in de eerste plaats een humanist was. Hij wilde zijn instituut – dat aanvankelijk een gevangenis was – vormen tot een menselijke zorginstelling. De eerste begeleiders – de broeders van liefde – werkten met grote passie aan de maakbare mens. Een twintigtal didactische anatomische modellen afgewisseld met houten Afrikaanse beelden bewijzen dat zij de mens, of beter de zwakke mens, vanuit een sterke ivoren toren benaderden.
Aan de hand van een serie fotoportretten van Michiel Hendrycks lijkt het alsof je in de geest van de bewoners kan kijken. De serie wordt afgewisseld met foto’s van 100 jaar geleden. Die dienden om persoonlijkheidskenmerken en ziektebeelden bij kinderen via observaties vast te leggen. Het is verrijkend om door verschillende lenzen mee te kijken.
Tegenover de foto’s hangen geschilderde portretten van gegoede burgerkinderen van de 18de en 19de-eeuw, netjes uitgedost als kleine aristocraten. Een wrang sociaal contrast uit de Belle Epoque wordt duidelijk. De kinderen in het ‘dolhuis’ moesten worden gerepareerd tot hiërarchisch geordende, harmonische, weldenkende, arbeidzame burgers, trouw aan geloof en moraal.
Vervolgens, in de Zaal der geschriften, zien we oude vakliteratuur over geestesziekten afgewisseld met geschriften van personeel en patiënten. Een authentieke pennentrek van Freud uit 1935 wordt getoond naast een dagboeknotitie van een bewoner die verwijst naar de paranormale krachten die haar pijnen veroorzaken. Als vluchtige passant maak je je eigen frappante verbanden.
Curator Erwin Mortier onthult hoe de bureaucratie van het verplegend personeel parallel liep met de schrijfsels van patiënten, die hun ervaringen en verlangens probeerden te vangen. Hij ontsluit hiermee een wereld die voor buitenstaanders misschien te lang gesloten is gebleven.
Wie komt voor outsiderkunst blijft in deze expo een beetje op zijn honger zitten. Toch maak je als kijker snel zelf de suggestie: zouden we die kunst niet beter ‘insiderkunst’ noemen? De kunst van asociale autodidactische individuen die wij buiten ons systeem plaatsen, overstijgt immers het normatieve concept van schoonheid. Ook kunstenaar Camiel Van Breedam klaagt dit aan met een weerzinwekkende installatie getiteld “Intensive Care”. Het leidt ertoe dat je de expo verlaat, denkend: is de wereld binnen de muren van Eigen Huis misschien de échte wereld, en loopt het daarbuiten vol met gekken?
Eigen huis. Het geheugen van een museum, loopt tot 27 september 2026 in Museum Dr. Guislain in Gent.
