Weg met de achterflap! Hoewel het iedereen vrij staat om die al dan niet te lezen, is het citaat op de achterflap van de met een Nobelprijs bekroonde Poolse schrijfster Olga Tokarczuk hoogst misleidend. De Geus betitelt Empusion als ‘een briljant feministisch antwoord op De Toverberg’. Daar zijn weliswaar redenen voor, maar ze induceren verwachtingen die deze roman niet helemaal kan (en ook niet zou hoeven) inlossen. 
Plaats van handeling: een sanatorium, een plek afgekapseld van de rest van de wereld. Tijd: vlak voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Inhoud: de schijnbaar alledaagse bezigheden en beslommeringen van een aantal excentrieke figuren, die in een kuuroord al filosoferend hun nakende einde trachten uit te stellen. Klinkt dat als een beschrijving van Thomas Manns magnum opus De Toverberg? Jazeker. Dat Empusion dus met die grote roman uit de twintigste eeuw wordt vergeleken, is geen toeval. Dat maakt van het boek echter nog geen “antwoord” – waarom zou Tokarczuk überhaupt een antwoord moeten formuleren?
Wie de schrijfster wel van weerwoord dient, zijn talloze collega’s die zich op vrouwonvriendelijke uitlatingen hebben laten betrappen. Zo komt de lezer van Empusion pas in de laatste bladzijden te weten dat Tokarczuk quasi woordelijk zinnen heeft overgenomen van auteurs die al tientallen, zo niet honderden jaren hoog in aanzien staan. Ziedaar de feministische inslag waar de flaptekst naar verwijst. Helemaal anders dan Hans Castorp, Settembrini en Naphta, die al dialogerend uiteenlopende polen van een humanistisch spectrum vertegenwoordigen, voert Tokarczuk een handvol kuurgasten op als archetypes. Nimmer probeert ze hen als reëel of invoelbaar af te beelden, wat de parallel met De Toverberg ongelukkig maakt. Geen “antwoord” dus – misschien een pastiche?Tokarczuk heeft echter een geheel eigen agenda, die los staat van Manns intenties om een wereldbeschouwende roman neer te pennen. De ondertitel van Empusion luidt niet toevallig Een natuurgeneeskundig griezelverhaal. De Nobelprijswinnares betrachtte met dit boek een genre-oefening tot een goed einde te brengen, waarbij het paranormale door de lezer als axioma aanvaard dient te worden. In die zin doseert Tokarczuk de psychologie van haar roman heel bewust: ze probeert geen getrouw portret van individuen te schilderen, maar wil het over iets heel anders hebben.
Zonder de afwikkeling te verklappen, kan in abstracte termen wel gezegd dat de auteur een ecologisch beginsel – zowat haar handelsmerk, denk bijvoorbeeld ook aan de vertelperspectieven in Jaag je ploeg over de botten van de doden – afzet tegenover een zelfdestructief masculien concept, dat zich in de finale grandioos, grotesk en magisch-realistisch voltrekt. De apotheose is even van de pot gerukt als conceptueel treffend, want Tokarczuk verbindt in de laatste bladzijden de identitaire kwetsbaarheid van het hoofdpersonage aan de diepere grondstroom van het boek, waarin misogynie raakt aan toxisch mannelijke eigendunk en vernietigingsdrang. Kort samengevat verknoopt Tokarczuk haar verschillende thematische sporen op fenomenale en virtuoze wijze – zoals alleen grootmeesters dat kunnen.Toch is Empusion geen meesterwerk. Markant is immers dat pas bij de afwikkeling blijkt waar Tokarczuk met haar roman heen wou, waardoor de puzzel die de roman is pas aan het slot een puzzel blijkt te zijn. Onderweg bouwt de schrijfster dus té subtiel op naar een climax die de lezer amper ziet aankomen, met als gevolg dat het boek bijna twee keer moet gelezen worden om er de subtiliteit van in te zien. Sommigen zullen dat hoogst onderhoudend vinden, anderen voelen zich allicht beetgenomen.
Frappant is overigens de hoeveelheid registers die Tokarczuk weet te combineren. Een atmosfeer van onheil domineert deze schijnbaar whodunit, waarbinnen de schrijfster haar meest verfijnde proza etaleert in wat onvergetelijke passages zijn, waarin bijvoorbeeld de soorten geuren of de types hoest van de pensiongasten beschreven worden. Hilariteit en macabere sfeerschepping wisselen elkaar eigenlijk naadloos af, ja zij bestuiven elkaar zelfs, tot wat een unieke mix is van affecten.
Empusion is een roman als een rollercoaster, die afstevent op een ontlading die het modale griezelverhaal ver overstijgt. Tokarczuk heeft immers iets te zeggen over identiteit, masculiene dominantie en ecologie, waarbij ze pamflettaire stellingname moeiteloos weet te omzeilen. Een boek met weergaloze merites, maar het laat de lezer ook net iets te perplex achter om nog dagenlang na te zinderen…
