Dat zelfs op al onschadelijk gemaakte dissidentie nog steeds een prijs kan staan, bewees het Rusland van Vladimir Poetin enkele dagen geleden met de plotse dood van Aleksej Navalny. In welk ander land kan de bekendste oppositieleider zomaar het loodje leggen, terwijl de feiten omtrent diens verscheiden door het regime zienderogen toegedekt worden? Het is vanuit datzelfde Rusland dat Maxim Osipov een aloude traditie verderzet: die van de literaire satire, waarbij achter een masker van ironie een bijtend portret van miserabilisme schuilgaat.
Kilometer 101 is een verzameling oudere verhalen van Osipov, een auteur die eerder door Uitgeverij Van Oorschot voor het voetlicht werd geplaatst met de vertaling van diens De wereld is niet stuk te krijgen – van een satirische titel gesproken! Net zoals die behoorlijk heterogene verhalenbundel lijkt Kilometer 101 op het eerste zicht een samenraapsel van sterk uiteenlopend materiaal. In grote lijnen bundelen de samenstellers evenwel slechts twee grotere werken van Osipov: enerzijds Luxemburg, een verhalenbundel met sterk narratieve inslag, en anderzijds Kilometer 101, beschouwende essays waarin Osipov uit een niet nader gedefinieerde provinciestad N. verslag doet van het reilen en zeilen buiten de Russische metropolen.
Aan die laatste bundel ontleent deze samenstelling zijn titel en het is niet verkeerd Osipovs auteurschap in het licht te zien van zijn persoonlijke ervaringen in en met zijn moederland. Een terugkerend thema is immers de vraag naar de levenshouding van de Rus, diens schijnbaar onafwendbare en bijwijlen quasi zelfgekozen dans met het obligate noodlot, diens terugkerende socio-maatschappelijke isolement omwille van alomtegenwoordige troosteloosheid en corruptie, en niet in het minst de verhouding van de modale man met wijlen de Sovjet-Unie, waarvan de erfenis nog steeds doorwerkt in de dagelijkse beslommeringen van menig landgenoot.
Inmiddels is Osipov zijn land trouwens ontvlucht, waarna hij anno 2022 als gastdocent aan de Universiteit Leiden neerstreek. Welke impact dat heeft of zal hebben op zijn werk is vooralsnog onduidelijk, want deze vertalingen grijpen grotendeels terug naar materiaal dat van bijna twee decennia terug dateert. Daarin is Osipovs dissectie van het Russische apparaat vlijmscherp, hoewel de schrijver zijn maatschappijkritiek met een mantel van gelatenheid lijkt te bedekken. Smeergeld lijkt in Bij ons in N. bijvoorbeeld de normaalste zaak van de wereld, net als daklozen die na een medische behandeling worden afgevoerd naar een plek van waaruit ze niet opnieuw in hetzelfde ziekenhuis kunnen belanden: Osipov vertelt het met een wrange glimlach, in teksten waarmee hij de feiten zoals ze zijn niet per se te lijf lijkt te willen gaan, hoewel die afstandelijke gelatenheid vermoedelijk een doelbewust stijlmiddel is om zichzelf en zijn familie niet nodeloos in gevaar te brengen.
Dat Osipov een tekst van zijn hand anno 2021 liet publiceren in een werk over Navalny’s bewonderenswaardige werk als politiek activist, heeft zijn binnenlandse positie uiteraard niet vereenvoudigd. Toch is Osipovs motief nooit louter documentair, zelfs niet in de journalistiek getinte mijmeringen over zijn wedervaren in de provincie. Altijd is er immers een stilistisch meesterschap, een anarchistische verteltrant, het arendsoog van een rasverteller die, precies door details uit te pikken en zijn thema in mootjes te hakken, diep weet door te dringen tot een haast onuitspreekbare essentie over wat het betekent mens te zijn in een zeer particuliere ideologische en geografische situatie.
Illustratief voor Osipovs unieke stem is Sventa: in de plaats van een voorwoord. Dit meanderende stukje proza katapulteert de lezer van gedachte naar gedachte, zappend van beeld naar beeld, hoppend van sfeer naar sfeer. Noem het de intentieverklaring van Osipovs kunstenaarschap: literatuur is er niet om de alomtegenwoordige entropie te bestrijden, zij moet haar integendeel in kaart brengen. En dit niet op abstract-theoretisch niveau, maar heel precies door haar wetmatigheden te laten doorsijpelen in het artistieke eindproduct zelf. Bijgevolg lezen zowat alle verhalen uit Luxemburg als getuigenissen uit de jungle: ze trekken het publiek halsoverkop naar binnen, tuimelen onverhoeds in de actie en in de hoofden van de protagonisten, van waaruit zich een absurd spinsel ontketent dat niettemin iets wezenlijks zegt over de Rus, en bij uitbreiding de mens.
Als bundel schotelt Kilometer 101 dus wederom hoogst uniek proza voor dat naadloos in de Russische traditie past. Hopelijk blijft Uitgeverij Van Oorschot inzetten op vertalingen van deze schrijvende dissident …
