Sinds zijn ‘herontdekking’ in de jaren zeventig van de vorige eeuw geldt Howard Philips Lovecraft (1890-1937) als een van de grootmeesters binnen het fantasy- en horrorgenre. Hoewel hij gedurende zijn elf jaar durende schrijverscarrière niet minder dan vijfenzestig verhalen schreef/publiceerde en aan vierendertig andere meeschreef of reviseerde, brak hij nooit door, noch volstonden de inkomsten ervan om in zijn levensonderhoud te voorzien. Zijn leven lang zouden zijn verhalen alleen in pulpmagazines, waaronder Weird Tales, verschijnen.
Dat Lovecraft ruim dertig jaar na zijn dood erkenning kreeg, is in de eerste plaats te danken aan de ‘Lovecraftian Circle’, een groep van schrijvers en vrienden rond Lovecraft, die er voor zorgden dat zijn werk ook na zijn dood beschikbaar bleef via verhalenbundels. Wanneer Colin Wilson positief over hem schrijft in The strength to dream (1962) en de zogenaamde ‘counter culture’ hem als cultauteur omarmt, groeit zijn naam en faam. Vanaf de jaren zeventig beginnen ook academici interesse te tonen in zijn werk, dat in de jaren tachtig en negentig een nieuwe vlucht kent waarbij zijn leven en werk kritisch ontsloten en bestudeerd wordt. Bij het brede publiek blijft Lovecraft vooral bekend vanwege zijn Cthulu-mythos waarop andere auteurs met zijn zegen verder bouwden.
Ironisch genoeg is die mythe vooral bedacht en uitgewerkt door August Derleth, een fan en penvriend van Lovecraft. Binnen zijn eigen werk neemt de mythe immers nauwelijks een plek in. Aan het uitbouwen van een unieke wereld of mythe lijkt Lovecraft zelf weinig belang te hechten, zelfs al komen in zijn latere werk een aantal plaatsen (in het bijzonder Arkham) en occulte werken (onder andere Necronomicon van Abdul Alhazred, de waanzinnige Arabier) meermaals voor. Wat Lovecraft in de eerste plaats fascineerde, is wat hij zelf omschreef als ‘kosmisisme’ (cosmiscism) of kosmische horror (niet te verwarren met het Russische ‘kosmisme’), wat inhoudt dat de mens en zijn lot van geen tel zijn en dat het universum en de daarin aanwezige machten onverschillig staan tegenover hem.
Lovecrafts eigen visie van een mechanistische wereld hing samen met zijn atheïstische en zelfs sterk antireligieuze gevoelens, wat opvallend genoeg in contrast staat met zowel de occulte thema’s als de vele goden en bovennatuurlijke wezens die in zijn verhalen naar voren komen. Verschillende van zijn personages hebben een affiniteit met het occulte en een aantal ervan beoefenen zelfs duistere magie, al leidt dat altijd tot hun ondergang. In die optiek volgen Lovecrafts verhalen maar al te vaak eenzelfde stramien waarbij hij veel onbesproken en niet uitgewerkt laat, waardoor het aan de verbeelding van de lezer is om die lacunes in te vullen. Het mag lui zijn, maar het werkt wel, omdat Lovecraft in de eerste plaats een sfeer wil oproepen veeleer dan een tot in detail uitgewerkt verhaal. Hierdoor is het ook moeilijk om echt eensgezindheid te vinden over welke verhalen van Lovecraft tot zijn beste gerekend mogen worden, al lijken de meeste kenners van zijn werk het over een aantal wel eens te zijn.
Een daarvan is het vroege verhaal De katten van Ulthar, waarin een ouder koppel dat al jaren de plaatselijke katten doodmartelt, finaal boet voor hun misdaden. Ook Het gemeden huis, een intrigerende kijk op spookhuizen, wordt als een van Lovecrafts vroege hoogtepunten beschouwd, net als Dagon (over een matroos die op een verlaten eiland strandt en daar een gruwelijke ontdekking doet) en De ratten in de muren. Andere verhalen lijken minder de tand des tijds doorstaan te hebben, al hangt de voornaamste kritiek hier vaak samen met de elitaire en racistische denkbeelden die Lovecraft lange tijd aanhield en die volgens een aantal critici niet altijd even subtiel hun weerslag vonden in zijn verhalen. Zo wordt het nochtans niet slechte De verschrikkelijke oude man door Lovecraft-kenner Peter Cannon beschouwd als xenofoob, met als voornaamste argument dat de ‘schurken’ allen een Italiaanse achternaam hebben.
Dat Lovecraft gedurende de eerste helft van zijn leven een afkeer had van zowat alles dat hij niet als Angelsaksisch beschouwde, waaronder ook de meeste Europese volkeren, stak hij niet onder stoelen en banken. In een aantal artikels, brieven en opiniestukken liet hij zich laatdunkend uit over de meeste culturen en volkeren die zijn geliefde New England bedreigden. Voor een deel waren zijn opvattingen een gevolg van zijn (over)beschermde opvoeding en de toenmalige heersende ideeën, maar dat mag niet ingeroepen worden als enige verklaring voor zijn uitgesproken conservatieve en elitaire denkbeelden. Vanaf de tweede helft van de jaren twintig zou hij deze ideeën rond ras en maatschappij gelukkig steeds meer laten varen, waarna hij zich zelfs positief uitsprak over andere culturen, waaronder de zogenaamde ‘first nations’ van Canada.
Dat Lovecraft geregeld over primitieve volken schrijft die oude goden aanhangen, hoeft echter niet als racistisch gelezen te worden. Oude en vergeten beschavingen die wrede goden aanbaden en zich in de wereld van het occulte begaven, zijn een klassiek verhaalelement binnen de fantastische literatuur, net als middeleeuwse occulte werken en verlaten statige huizen. Lovecraft maakt gretig gebruik van deze fantastische en occulte elementen, die de strijd aangaan met de huidige, rationele wereld in een poging hun vroegere invloed en macht opnieuw te laten gelden. Dat de mens daarbij niet meer is dan een willoze speelbal, vormt de kracht en essentie van zijn werk en visie. Stilistisch is hij zeker niet de meest begaafde auteur en zelfs kenners van zijn werk verschillen dus van mening over welke verhalen er toe doen. Allemaal zijn ze het er echter over eens dat hij ondanks alle gebreken een plek verdient in het pantheon van 20e-eeuwse auteurs die een blijvende invloed uitgeoefend hebben op het literaire veld. Lovecrafts Fantastische verhalen verdienen het dan ook om door iedereen minimaal eenmaal gelezen te worden.