Vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid waren de leuzes van de Franse revolutie in 1789. Dat deze kernbegrippen ook toegepast konden worden om de positie van de vrouw te verbeteren, daar stonden de verlichte geesten van toen jammer genoeg niet bij stil. Regisseuse Céline Sciamma grijpt in haar kostuumdrama terug naar deze periode zonder er expliciet naar te verwijzen. ‘Ik wou vooral een film maken over een vrouw die naar een andere vrouw kijkt en wat dat teweeg brengt’. Met Sciamma heeft de feministische cinema er in ieder geval een nieuwe voorvechter bij die in elke nieuwe film haar thema’s verfijnt en perfectioneert.
Héloïse, dochter van een Italiaanse gravin, wordt tegen haar wil uitgehuwelijkt aan een Milanese edelman. Om de man een glimp te geven van zijn toekomstige bruid wordt er beslist om, naar de gebruiken van die tijd, een portret van Héloïse te laten maken. De jonge vrouw weigert echter om voor het schilderij te poseren en na een eerste mislukte poging, komt de moeder van Héloïse met Marianne op de proppen. Dit aanstormende schildertalent moet zich voordoen als gezelschapsdame om daarna stiekem het portret te kunnen schilderen. Tussen Marianne en Héloïse ontstaat er echter ook nog iets anders dan alleen maar een schilderij.
Kijken en bekeken worden, het loopt als een rode draad door deze film. In het begin is er een duidelijke hiërarchie: Marianne observeert en Héloïse is het onwetende model. Langzaa
m maar zeker wordt de dynamiek gelijkwaardig tot ze uiteindelijk wegvalt. Vrouwen kijken naar vrouwen vanuit een blik die zowel de geest, het hart en het lichaam kunnen bekoren. In filmstudies heeft men het doorgaans over de ‘male gaze’. Deze mannelijke blik zorgt ervoor dat vrouwen als (lust) object worden bekeken. Aangezien de vrouwelijke kijker gewend is geraakt aan de male gaze die hen is opgelegd door hoofdzakelijk heteroseksuele mannelijke regisseurs, zou ze niet meer in staat zijn om met een vrouwelijke blik te kijken. Bestaat de ‘female gaze’ eigenlijk wel, zou je je kunnen afvragen? Hoewel Sciamma mikt op een deconstructie van de male gaze, krijgen we toch vooral de klassieke vorm ervan te zien. Naarmate de vriendschappelijke relatie tussen Marianne en Héloïse zich ontwikkelt tot een liefdesrelatie, komen ook erotiek en lust om de hoek kijken. Marianne kijkt naar Héloïse deels ook als lustobject, wat perfect in de lijn ligt van de male gaze. Bovendien speelt de mythe van Orpheus en Eurydice een belangrijke rol in het verhaal waarbij Marianne duidelijk de Orpheusfiguur belichaamt en Héloïse Eurydice. Ook hier zien we een identificatie met een mannenfiguur waardoor het hele opzet van de regisseuse, de deconstructie van de male gaze, toch in het water valt.
Niettemin is er een duidelijke feministische stempel op deze film te ontwaren. De hoofdpersonages kunnen niet in de typische clichéhokjes van moeder, dienstmeid of hoer worden ondergebracht. Ze denken voor zichzelf en handelen er ook naar. Ook in de cinematografie kiest de regisseuse voor een vrouwelijke blik en schuwt de ombuiging van wereldberoemde beelden niet. Zo is het shot van Héloïse die uitkijkt over de golven een vrouwelijke versie van Der Wanderer über dem Nebelmeer van Cas
par David Friedrich. Wat tenslotte ook opvalt, is het ontbreken van een soundtrack. Er zijn twee duidelijk te onderscheiden muziekstukken, maar voor de rest kiest de cineaste ervoor om met natuurlijke geluiden te werken. Een penseelstreek, het afscheuren van een stuk brood of golven die inslaan op de branding maken de isolatie van de personages op het eiland en de traag, voortschrijdende tijd bijzonder tastbaar. Een al te nadrukkelijke soundtrack in dergelijke scènes zou de film uit balans kunnen brengen. Wanneer de muziek wel wordt ingezet, veroorzaakt dit een overrompelend effect dat geheel in overeenstemming is met de aard van het gebeuren op dat moment.
Portrait de la jeune fille en feu won op het filmfestival van Cannes terecht de prijs voor Beste Scenario en de Queer Palm. Céline Sciamma zelf mikt echter op inclusiviteit waardoor het winnen van de Queer Palm eerder problematisch voor haar is. ‘Ik wil niet dat we een bepaald plaatsje krijgen toebedeeld waarvan men zegt: hier mogen jullie je ding doen’. De weg naar inclusiviteit is echter nog lang en hoewel de rolprent zijn punt niet altijd goed gearticuleerd krijgt, kunnen we stellen dat Céline Sciamma een film heeft afgeleverd die de rol van de vrouw op het witte doek alleen maar versterkt.
” Marianne kijkt naar Héloïse deels ook als lustobject, wat perfect in de lijn ligt van de male gaze”
Waarom zou een ‘female gaze’ een andere vrouw niet kunnen bekijken als lustobject, Brecht? Dat maakt het toch niet automatisch opnieuw tot een ‘male gaze’ of minder feministisch. Lust, verlangen, zusterschap,… tussen de personages maken net de sterkte uit van de film. Fijne callback ook naar het feit dat het Marianne als vrouwelijke schilder niet is toegestaan mannelijke naakten te schilderen omwille van het mogelijke erotische aspect, maar dat een heteronormatieve wereld er niet bij stilstaat dat dit bij twee vrouwen ook wel eens zou kunnen meespelen.
Ook het feit de mythe van Orpheus en Euridice hun rollen weerspiegelt, doet (voor mij alleszins) geen afbreuk aan het opzet van Sciamma. Verhalen uit de Oudheid staan niet meteen bekend om hun grootse, positieve rollen voor vrouwen, daar kan weinig aan veranderd worden. De regisseuse verwijst toch vooral naar de gelijkaardige posities en keuzes van Marianne en Heloïse? Lot, voorbestemming, of in dit geval levens die grotendeels vastliggen: precies waar deze vrouwen tegenaan kijken. Zich identificeren met wat nu eenmaal een mannenfiguur is in het originele verhaal: doet dat er toe? En zoja, maakt dit een vrouw dan net sterker of zwakker?