De bekendste Russische formalist is zonder twijfel Sergei
Eisenstein, die vooral met zijn ‘Pantserkruiser Potemkin’ uit 1925
filmgeschiedenis schreef. De man introduceerde talloze
revolutionaire nieuwe technieken in de grammatica van de cinema en
Potemkin werd ook in het Westen razend invloedrijk. Haar
trappenscène – een feilloos stukje cinema waaraan Brian De Palma op
glorieuze wijze hulde bracht in ‘The Untouchables’ – blijft het
uithangbord bij uitstek van de montagecinema uit de jaren ’20. Als
u aan de gemiddelde mens naar ándere cineasten uit de Sovjet-Unie
zou vragen, zou die waarschijnlijk verdwaasd zijn schouders
ophalen. lezers zijn echter – dat weten we allemaal – geen
gemiddelde mensen: zij zijn hoogintelligente, welgeïnformeerde en
razend knappe (doch dit terzijde) kunstvreters die donders goed
weten wie Dziga Vertov is. En anders mag u die naam nú beginnen te
onthouden voor de volgende keer dat u nog eens indruk wil maken op
de jaarlijkse buurtquiz.
Dziga Vertov mag dan minder bekend zijn dan Eisenstein, qua
talent moest hij geenszins voor de man onderdoen. Met zijn
semi-documentaire klassieker ‘Man With A Movie Camera’
perfectioneerde hij immers eigenhandig de montagecinema en maakte
hij een visuele symfonie die u vandaag nog steeds met verstomming
kan doen slaan. Vertov was een van de vele regisseurs die door
Lenin gepromote en artistiek verantwoorde propagandafilms maakte.
In de tijd dat propagandafilms nog intellectueel uitdagend mochten
zijn, that is. ‘Man With A Movie Camera’, dat ons bij
wijze van verhaal één doodgewone dag in een bruisende Russische
stad toont, is dan ook zowel nationalistisch pamflet als kritische
toekomstvisie, verpakt in het genrejasje van de populaire city
symphony. Hoewel deze klassieker van de experimentele cinema
niet bepaald lekker wegkijkt op een gezellige avond met uw lief, is
het wel degelijk een echt meesterwerk dat niet alleen om zijn
intellectuele of historische waarde interessant blijft.
Om te beginnen is ‘Man With A Movie Camera’ zowel politiek als
cinematografisch gezien opvallend veelgelaagd. Hoewel Vertov het
uit vaderlandsliefde tot zijn doel had gemaakt alle
niet-documentaire stromingen van het doek te verbannen, hield hij
zich zelf ook niet strikt aan dat ene genre. Zo zijn er in ‘Man
With a Movie Camera’ vele shots te zien die binnenhuis zijn
gefilmd, zoals een vrouw die wakker wordt en zich klaarmaakt;
gezien het lawaai dat de camera’s van toen maakten lijkt het sterk
dat die vrouw niet zou doorhebben dat ze in beeld was. Zelfs
Vertov’s echtgenote had een klein rolletje. Ook zien we enkele
symbolische shots en scènes over cinema itself (de camera
als instrument komt een aantal keren prominent en op
surrealistische wijze in beeld). Om maar te zeggen dat deze prent
wel degelijk voor op zijn minst een deel in scène is gezet en dus
geen documentaire in de strikte zin van het woord kan worden
genoemd.
Ook de thematiek laat zich niet zomaar een-twee-drie vastpinnen.
Zo is de film op het eerste zicht vooral effectieve, maar subtiele
propaganda. Een lange, aan ‘Modern Times’ herinnerende scène volgt
het productieproces van een sigarettenfabriek. In tegenstelling tot
‘Modern Times’ leidt het industriële werkritme hier echter niet tot
stress, maar wel tot de goed geoliede productiemachine die de
Sovjetunie toen moest zijn. De ophemeling zit ‘m hier niet in
marcherende, dappere soldaten die de sadistische vijand op een
welverdiende extra lichaamsopening trakteren, maar wel in gewone
mensen die door hun harde werk zorgen voor een staatsapparaat dat
even gesmeerd loopt als de indrukwekkende machines die steeds zo
prominent in beeld komen.
Op die manier zou je ‘Man With A Movie Camera’ zelfs kunnen zien
als de Russische tegenhanger van ‘Metropolis’ (dat binnenkort een
welverdiende nieuwe première krijgt in haar gerestaureerde versie).
Beide films zijn een bijna letterlijke vertaling van de moderniteit
en het futurisme: snelheid wordt hoog in het vaandel gedragen,
technologie is de toekomst, poëzie ligt in de kracht van machines,
het decor van de actie is de moderne grootstad en de mens is maar
een klein radertje in een groot geheel. Net als het meesterwerk van
Fritz Lang kan je ‘Man With A Movie Camera’ afrekenen op haar
ophemeling van die achterhaalde (en vaak bijna fascistische)
waarden, maar ook hier is er meer aan de hand.
Vertov toont ons de stad van zijn dromen, een futuristische
metropool, maar tegelijk benadrukt hij met enkele simpele beelden
(het achter elkaar monteren van een scheiding en een trouw, een
geboorte en een sterfgeval) het belang van voortdurende evolutie en
herbronning. De Sovjetunie wist haar idealen (nog) niet te
verwezenlijken en het doel van Vertov was niet louter om de gewone
Sovjetburger op te hemelen, maar ook om hem te stimuleren en aan te
zetten tot actie. De staat zoals ze nu is, zal moeten plaatsmaken
voor een betere samenleving, die nog geboren moet worden. De film
is een uitnodiging om mee te helpen bouwen aan die (toegegeven, op
twijfelachtige waarden gebaseerde) maatschappij. Dat kritisch
bewust zijn van defecten, echter – Vertov toont niet alleen
shiny happy people, maar ook mensen uit de minderbedeelde,
lagere klassen – toont hem als een idealistisch, maar sociaal
bewust filmer.
Veelgelaagde thematiek, allemaal goed en wel, maar eerlijk is
eerlijk: ‘Man With A Movie Camera’ dankt haar status van
meesterwerk voor drie vierde aan haar pure visuele kracht. De
hypersnelle intercuttings, crosscuttings,
fast motion, tracking shots en
god weet wat nog allemaal kunnen na een uur wel eens vermoeiend
worden, maar Vertov weet toch maar mooi een hypnotiserend,
intrigerend en verbluffend kijkstuk te maken. Een gezonde dosis
doorzettingsvermogen is dan wel vereist en epilepsielijders dienen
zich beter te onthouden, maar toch kan je ook rustig genieten van
de muzikale kracht van de beelden en de genialiteit van de montage.
(Bay, jongen, dít is dus hoe je een hyperkinetische montage tot een
goed einde moet brengen, hé!) De soundtrack is natuurlijk enorm
belangrijk bij een visuele symfonie als deze en in die categorie
kunnen wij u alvast de versies van The Cinematic Orchestra en
vooral Michael Nyman aanraden.
Maar goed: naast dat politieke en artistieke aspect, heeft de
film – en dan zijn we echt bijna uitgepraat – ook nog een
autobiografisch niveau. De lichtjes voyeuristische regisseur die we
volgen, is uiteraard Vertov zélf, die een ongebreidelde passie had
om alles in beelden te gieten. ‘Man With a Movie Camera’ is niet
alleen propaganda voor de Sovjet-Unie, maar ook voor de wondere
wereld van de cinema, getuige hiervan het begin (de
splitscreen met de camera op de camera) en het
einde (het cameradansje). Het is een bespiegeling over film en een
ode aan de zevende kunst. Russische avant garde was een
rechtstreekse inspiratiebron voor de Franse nouvelle vague (kijk
maar eens naar ‘A Bout de Souffle’ nadat u ‘Man With A Movie Camera
hebt gezien) en hoewel veel van die termen tenenkrullend
intellectueel en onbegrijpelijk klinken, is ‘Man With A Movie
Camera’ 80 minuten lang puur filmgenot voor iedereen die ook houdt
van abstracte kunstvormen, surrealisme, kubisme, symbolisme of – om
het met een normaal woord te zeggen – fantasie.
Doorheen de prent zien we steeds beelden van een publiek dat
naar de film kijkt. Het is een meta-element dat pijnlijk ironisch
bleek. Er kwam immers geen kat kijken en moeilijke films waren
opeens té moeilijk voor het communistische regime. Enfin,
Lenin mag zeggen wat hij wil, ‘Man With a Movie Camera’ blijft
historisch sterke cinema, zowel stilistisch als inhoudelijk gezien,
een feest voor oog en oor en een hermetisch, maar betoverend,
bijwijlen zelfs aangrijpend schouwspel voor kijkers met een sterke
maag. ‘Man With A Movie Camera’ is geen makkelijke film, en zelfs
geen film met een vast narratief, maar eerder een nimmer aflatende
beeldenstroom die erin slaagt het leef- en werkritme in een moderne
stad te vatten in beelden en met muziek – al gaan die twee hier
meer dan ooit hand in hand. Het resultaat is een van de
belangrijkste, meest unieke, en sterkste films ooit gemaakt.
