Probeer je de eerste vijftien jaren van de twintigste eeuw voor te stellen, zonder rekening te houden met wat daarna volgde. Dat is wat de Duitse historicus Philipp Blom vijfhonderd bladzijden lang doet in "De duizelingwekkende jaren". Voor één keer worden de jaren tussen de dood van Victoria en dat fatale schot in Sarajevo niet bekeken in het licht van WO I, maar als wat ze waren: jaren waarin de mensheid de voortschrijdende tijd nauwelijks kon bijhouden en van de weeromstuit in een kramp schoot.
"Weinig New Yorkers realiseren zich dat er door de drukte van de grote stad voortdurend berichten schieten van mensen die door enorme afstanden van elkaar zijn gescheiden. Boven de daken, dwars door de muren en in de lucht die we inademen staan woorden geschreven in elektriciteit."
Geen woorden die op het internet slaan, maar een citaat uit The New York Times van 21 april 1912 over die oude uitvinding: de radio. Blom haalt de woorden niet toevallig aan. Als er in zijn lijvig boekwerk onderhuids één grondtoon mee ruist, dan wel dat er meer dan één overeenkomst tussen dit gisteren en vandaag te vinden is. Of het nu radio of internet is, de levens van miljarden mensen werden veranderd met één simpele uitvinding.
Wat is het verhaal van de jaren 1900 tot 1914 anders dan dat van een samenleving die verkrampt onder het simultaan geweld van de voortsnellende wetenschap, en een kunst die rabiaat komaf maakt met het verleden? Terwijl de ideeën kiemen die aan de basis van het kubisme, het futurisme, het primitivisme van Stravinsky’s Le sacre du printemps liggen, pakt de goegemeente op de Wereldtentoonstelling van Parijs uit met een terugkeer naar de middeleeuwen of een geïdealiseerde exotische wereld die niet bestaat. Alsof er helemaal niets verandert. Of alsof het verleden de enige zekerheid is die nog rechtstaat, nu nette huisvaders onder invloed van Nietzsche aan het moorden slaan, en Engeland en Duitsland in een wapenwedloop verwikkeld raken om wie het grootste slagschip kan ontwerpen.
Europa globaliseert voor het eerst — al is het maar op continentale schaal — en Europa vind dat eigenlijk niet zo leuk. En dus kruipt de vroeg-twintigste eeuwse mens in zijn schulp. Probeert als tegenreactie tegen de eerste vrouwenbeweging zijn mannelijkheid fierder uit te dragen, terwijl hij eigenlijk diep vanbinnen met zijn seksualiteit worstelt als nooit tevoren. Sigmund Freud weet meteen waar te beginnen, wanneer een heel continent naar de divan van de psychiater snakt, Als ze zich al niet wenden tot vreemde snuiters als Madame Blavatski of andere zelfverklaarde goeroes. De mens is onder invloed van de opkomende industrie een homo consumenticus geworden, en hij voelt zich daar niet lekker bij. En dus steekt hij het maar op de Joden, of elk ander minderwaardig ras of nationaliteit die niet de zijne is. Weten we meteen dat Hitler ook maar een kind van zijn tijd was, en dat na die eerste ook de Tweede Wereldoorlog onvermijdelijk uit dit tijdperk moest voortvloeien.
Blom vertelt het met een vanzelfsprekende vlotheid die bewondering afdwingt. Hij weet zijn onmetelijk grote bibliografie in de pas van zijn verhaal te dwingen, kiest de cases waaraan hij zijn hoofdstukken ophangt zorgvuldig. Met raak gekozen zinnen schetst hij een bijna radeloze oude mensheid die zich volstrekt misplaatst voelt in tijden die plots modern zijn geworden, en hoe dat eigenlijk het verloop van de rest van de eeuw zou blijven bepalen.
"If there’s one thing that we should have learned, it’s that our brains have always outraced our hearts, our science charges ahead, our souls lag behind", zegt Captain ’Apollo’ Adama in het bejubelde Battlestar Galactica. Het had het perfecte motto voor dit boek kunnen zijn. Terwijl Europa zonder remmen de moderniteit binnendenderde, probeerde de mensheid zich krampachtig staande te houden. Wie ooit de twintigste eeuw ten volle wil begrijpen, start best bij dit boek.
