De Romeinse staatsman Seneca (4 v.C. – 65) staat bekend om zijn filosofische geschriften waar hij zich, een stoïcijns denker, waardig toont als een beheerst en rationeel iemand die elke tegenslag en elk voordeel met eenzelfde onverschilligheid tegemoet zag. Naast deze brieven (124) en essays (14) toonde hij zich ook een begenadigd auteur van tragedies (12) en was hij als senator een uitgesproken tegenstander van Caligula’s heerschappij. Hoewel door de keizer ter dood veroordeeld, wist hij aan een executie te ontsnappen doordat hij aan tuberculose leed en Caligula er van overtuigd was dat hij sowieso zou sterven.
Na de moord op Caligula werd diens oom Claudius tot nieuwe keizer gekroond, wat voor Seneca al evenmin goed uitpakte. De nieuwe keizerin Valeria Messalina, Claudius derde vrouw en verwante, beschuldigde hem er (vermoedelijk valselijk) van een relatie te hebben met Julia Livilla, de jongste zuster van Caligula, waarna hij door de senaat ter dood veroordeeld werd. Claudius zette dit om in een verbanning (de Romeinen leken vooral de dood of verbanning als straf te kennen, in het bijzonder voor de adel), waarna Seneca de volgende acht jaar doorbracht in Corsica, waar hij zijn eerste overgebleven werken schreef. In 48 werd hij teruggeroepen naar Rome om daar als mentor te dienen van de nieuwe keizer Nero, zoon van Julia Agrippina Minor, de zuster van Caligula en Julia Livilla.
Hoewel Seneca als ghostwriter optrad voor Nero, die een lovende rede voordroeg bij het afscheidsritueel van Claudius, en in Aan Polybius hem zelf ook persoonlijk prees, had hij duidelijk nog een appeltje te schillen met de oude keizer. Het satirische stuk Apocolocyntosis (divi) Claudii (De verpompoening van keizer Claudius) is een duidelijke sneer naar de vergoddelijking van de keizer, en brengt een heel eigen en spottende kijk op hoe het Claudius na diens dood vergaat en de reactie van de andere goden, inclusief zijn voorouders, op dit gebeuren. Hierbij worden niet alleen Claudius fysieke gebreken (hij mankte, was hardhorend en had soms moeite met articuleren) extra in de verf gezet, maar ook zijn karaktertrekken (hij zou dom, wreed en gemakkelijk te manipuleren zijn) en zijn interesses (geschiedenis, taal en de wet). De overdreven karikatuur die van de voormalige keizer gemaakt wordt, lijkt typerend voor het type vulgaire humor dat zelfs de aristocratische Romeinen het beste konden smaken.
Subtiel kan De hemelvaart van keizer Eikel (zoals de vertaalde titel luidt) dan ook niet genoemd worden. Bovendien bevat het werk niet alleen tijdsgebonden stijlfiguren die een moderne lezer haast niet begrijpen kan, maar is ook de nodige kennis van de Julisch-Claudische dynastie waartoe Claudius behoorde nodig om de vele verwijzingen te snappen. Net als in een moderne satire wordt van de lezer/toehoorder immers de nodige achtergrondkennis verwacht om alle verwijzingen, knipogen en referenties te snappen. Zelfs een begenadigd vertaler als Vincent Hunninck kan maar zoveel doen om de impact van Seneca’s werk op de kleine kring tijdgenoten die het werk te horen of lezen kregen, duidelijk te maken. Hedendaagse lezers lezen het sowieso met andere ogen, al was het maar omdat het beeld van Claudius en Nero intussen al hertekend en geherinterpreteerd is (met een sterk negatieve inkleuring van die laatste).
Van de vele werken die van Seneca overgeleverd zijn, behoort De hemelvaart van keizer Eikel dan ook niet tot zijn beste of meest lezenswaardige. Hoewel hij zich ook hier een begenadigd en getalenteerd auteur toont, is het duidelijk een tijdsgebonden werk qua opzet, thematiek en stijl. De humor voelt te gedateerd aan om te beklijven, en zonder de nodige achtergrondkennis gaan zowat alle grappen verloren. De waarde van het stuk ligt voor het brede publiek dan ook in het feit dat zelfs een alom geroemde filosoof als Seneca niet te beroerd was om platvloerse moppen te vertellen en als mens de nodige kleine kantjes had. Wie graag een andere kant van Seneca wil leren kennen, zal aan De hemelvaart van keizer Eikel een interessant uurtje of twee hebben, maar echt veel gegrinnik zal daar niet aan te pas komen.
