De wereldgeschiedenis of gelijk welk deel ervan (tijds- of plaatsgebonden) wordt vaak verteld aan de hand van bepaalde gebeurtenissen en/of figuren. De voorbije dertig jaar kwam daar echter een verandering in waarbij de aandacht meer verschoof naar andere elementen die een rol speelden, waaronder bepaalde technologische ontwikkelingen, maatschappelijke veranderingen en zelfs ziektes en pandemieën.
Hoewel niet het eerste, maar misschien wel het bekendste voorbeeld daarvan is het in 1997 gepubliceerde Guns, Germs And Steel van Jared Diamond, waarin hij trachtte te verklaren waarom het Euraziatische continent zo dominant blijft in de wereldgeschiedenis. Zijn ondertussen gecontesteerde these steunde op het feit dat het continent zich uitstekend leende voor de opkomst van landbouwgemeenschappen, wat dan weer leidde tot een bevolkingsgroei, de opkomst van staten en dergelijke meer. Een ander relevant aspect was volgens Diamond de domesticatie van dieren en via hen ook de langzaam opgebouwde immuniteit tegen verschillende ziektes die de sprong van dieren naar mensen maakten. Verder bouwend op Diamonds werk zijn verschillende geüpdatete boeken verschenen met als bekendste ongetwijfeld Yuval Noah Harris’ Sapiens en verschillende publicaties van Steven Pinker. Een relevante kritiek op Diamonds basisthese is het best uitgewerkt in het indrukwekkende The Dawn Of Everything (2022) van David Graeber en David Wengrow.
Jonathan Kennedy’s Pathogenesis. How Infectious Diseases Shaped Human History lijkt zich tussen beide visies beide in te plaatsen doordat hij enerzijds ook op het belang van ziektes en immuniteit wijst, maar anderzijds de rol en invloed van het Europese continent in een kritischer licht bekijkt. Kennedy bouwt een geschiedenis van de wereld op in acht plagen (zoals de vertaalde titel luidt) waarbij hij telkens een bepaald relevante historische kentering binnen de mensheid koppelt aan een bepaalde epidemie die op lange termijn gevolgen had voor de maatschappij en bevolking. Zijn stelling, ongetwijfeld met een korrel zout te nemen, is dat niet zozeer de `grote mannen` (en vrouwen) uit de geschiedenis onze wereld bepaald hebben als wel micro-organismen. Kennedy’s stelling is overigens – zoals hij zelf erkent – verre van nieuw.
Het in 1976 verschenen Plagues And Peoples van de Amerikaanse William H. McNeil is het eerste en tot op heden een van de weinige werken waarin de rol van ziektes op beschavingen en haar evolutie het hoofdthema vormt. Maar McNeils centrale stelling was dat menselijke interactie, in het bijzonder die tussen culturen, de menselijke evolutie voortstuwde. Een idee dat hij in zijn andere boeken verder uitwerkte. In weerwil van dit ene werk was hij dan ook bijzonder kritisch voor Jared Diamonds vermelde Guns, Germs And Steel. Hoewel McNeil met andere woorden het belang van epidemieën en infectieziektes onder de aandacht bracht, was dit voor hem niet de voornaamste drijfveer achter de menselijke geschiedenis en evolutie. In die zin lijkt Kennedy strikter in de leer te willen zijn dan McNeil zelf was door zijn nadruk op de invloed van micro-organismen. Dat hij dit element opnieuw onder de aandacht brengt, is uiteraard relevant, maar tezelfdertijd blijft het gevaarlijk hier te veel waarde aan te hechten.
Kennedy is als socioloog verbonden aan de Queen Mary Universiteit in Londen waar hij `politics and global health` doceert en dat wordt doorheen het werk ook duidelijk. Meer dan eens laat hij zijn persoonlijke politieke en ideologische visie doorschemeren waarbij hij zijn kritiek niet spaart voor Europese machten en kolonisatoren. Hoewel dergelijke opmerkingen zeker hun plaats hebben, lezen ze hier vaak als goedkope sneren die weinig bijdragen aan het bredere verhaal en bovendien erg ongenuanceerd zijn. Bovendien lijkt Kennedy zich hier vooral op bepaalde bronnen te focussen en anderen te negeren. Zo verwijst hij inderdaad terecht naar onder meer Immanuel Kants idee dat het `Europese ras` het meest ontwikkeld was en beschouwt hij dit als een voorbeeld van hoe slavernij pas tijdens de Verlichting een racistisch motief kreeg. Maar onder meer Plato en Aristoteles en later Cicero stelden al in hun werk dat louter de Grieken dan wel de Romeinen het enige volk waren dat geen slavenmentaliteit kende. Slavernij was voor hen net zozeer bepaald door etnische afkomst.
Kennedy beschrijft met andere woorden met een relatief brede borstel de geschiedenis van de mens en de plagen. Op zich hoeft het feit dat hij geen historicus of epidemioloog van opleiding is geen bezwaar te zijn, maar zijn `update` van McNeils werk mist de stevige onderbouwing die nodig is om echt te overtuigen. Bovendien erkent hij zelf geregeld dat andere factoren net zozeer een rol gespeeld hebben – waarbij tussen de lijnen duidelijk kan gelezen worden dat de focus op een ander fenomeen een heel ander boek zou opgeleverd hebben. Zo is het succes van de homo sapiens op de homo neanderthalensis niet alleen te danken aan een betere resistentie tegen ziektes van die eerste maar speelde een ijstijd net zozeer een rol in de terugloop van de homo neanderthalensis. In het hoofdstuk over het Romeinse rijk laat Kennedy zijn these dan weer sterk steunen op The Fate Of Rome van Kyle Harper. Voor de opkomst van het christendom verwijst hij dan weer naar Rodney Starks opvatting dat het christendom aan belang inwon tijdens een pandemie in de 2de eeuw vanwege de visie op het leven na de dood. En zo vallen bij elk hoofdstuk verschillende bedenkingen te maken.
De belangrijkste waarde van Een geschiedenis van de wereld in acht plagen ligt dan ook in het feit dat Kennedy, ondanks zijn beperkte en uitgesproken uitgangspunten, wel een helder en duidelijk beeld van verschillende tijdsperioden schetst en het door zijn keuze om dit vanuit epidemieën te bespreken toch een unieke draai weet te geven. Op die manier wordt een interessante geschiedenisles gegeven waarbij Kennedy bovendien voor de niet altijd voor de hand liggende periodes of gebeurtenissen kiest. Als populair wetenschappelijk werk heeft het daardoor zijn merites, al blijft de waarschuwing en het gevoel wel aanwezig dat het wetenschappelijke gedeelte pover uitgewerkt is en dat Kennedy vooral een specifiek verhaal wilde vertellen eerder dan een echte update te geven van McNeils werk. Voor dat laatste is het in 2021 verschenen Plagues Upon The Earth van Kyle Harper dan ook een betere keuze.
