Sinds de Duitse successchrijfster en voormalig rechter Juli Zeh van Leipzig verhuisde naar het Duitse hinterland durft ze in haar romans al eens het leven op het platteland onder de aandacht te brengen. Hierbij beschrijft ze met de nodige inleving en sympathie hoe haar inwoners zich geconfronteerd zien met een veranderende wereld die vaak aan hen voorbij lijkt te gaan. In zowel Ons soort mensen (2016) als Onder buren (2021) speelde ze met verwachtingen en stereotypen waarbij wie afwijkt van de “correcte, linkse” mening en verlangt naar een eenvoudigere wereld niet automatisch een bekrompen, haatdragend monster is.
Samen met journalist en auteur Simon Urban plaatst ze opnieuw beide werelden tegenover elkaar in de briefroman Tussen werelden. De briefroman als genre was vooral populair in de 18e en 19e eeuw en was de vertelroman voor enkele ondertussen klassieke titels waaronder Die Leiden des jungen Wethers (Goethe, 1774), Les Liaisons Dangereuses (Choderlos De Laclos, 1782), Dracula (Bram Stoker, 1897) en Frankenstein (Mary Wollstonecraft Shelley, 1818). Kenmerkend voor dit type roman is het subjectieve perspectief waarin het verhaal verteld wordt, waarbij een of meer personages (in het laatste geval wordt ook wel eens gesproken van een briefwisselingsroman) in briefvorm het verhaal vertellen. Zeh en Urban bouwen hun gemeenschappelijke roman op volgens dit principe waarbij de brief vervangen is door haar moderne varianten, mails en tekstberichten.
De enige twee personages die afwisselend aan het woord komen en via wie de lezer een subjectieve kijk op een aantal gebeurtenissen krijgt, zijn de voormalige studievrienden Stefan Jordan en Theresa Kallis. Het verhaal start met enkele berichten van Stefan aan Theresa waarbij snel duidelijk wordt dat beiden elkaar niet alleen in geen twintig jaar gezien hebben maar dat hun levens en dus ook hun meningen stevig van elkaar verschillen. Want terwijl Stefan al snel een baan vond bij het toonaangevende Hamburgse weekblad Die Bote waar hij opklom tot chef Cultuur en rechterhand van hoofdredacteur en mentor Flori Sota, is Theresa aan de andere kant na haar literatuurstudies teruggekeerd naar het landelijke Schutte (Brandenburg) waar ze het (noodlijdende) boerenbedrijf van haar vader (een coöperatie) heeft overgenomen en leidt. Theresa stelt na hun toevallige ontmoeting en daaropvolgende ruzie voor dat ze zich opnieuw aan elkaar voorstellen en over hun respectievelijke levens vertellen.
Aanvankelijk voelt het als een goedkope truc aan om beide personages bij de lezer te introduceren maar beide auteurs weten het wel zo naar hun hand te zetten dat het een geloofwaardige manier wordt om het verdere verhaal te vertellen. Want Stefan en Theresa leven heel verschillende levens. Bovendien zijn ze beiden zozeer door hun eigen besognes en wereldbeeld in beslag genomen dat ze er nauwelijks in slagen echt om iemand anders te geven of andere denkbeelden te aanvaarden. In hun berichten aan elkaar praten ze vooral over wat henzelf overkomt, en minimaliseren ze de gebeurtenissen van de ander. Waar Stefan zich vastbijt in de grote maatschappelijke thema’s en de doorsnee Duitser verwijt blind te zijn voor wat “minderheden” ondergaan, benadrukt Theresa hoezeer die Duitser overleeft en tijd noch zin heeft in intellectuele discussies die geen brood op de plank brengen.
De roman kan bij een oppervlakkige lezing dan ook als een goedkope afrekening met woke gelezen worden, dat zowel via de gebeurtenissen die Stefans leven beheersen als Theresa’s kritiek erop gekarikaturiseerd wordt. Maar Zeh en Urban leggen wel degelijk een vinger op de wonde in de manier waarop ze tonen dat het ondanks alle grote woorden en mooi klinkende idealen toch vooral een machtsspel blijft. Want wanneer Stefan in een poging het blad ook voor de jeugd boeiend te houden enkele jonge klimaatactivisten tijdelijk aan boord neemt, brengt hij een Trojaans paard binnen dat de toekomst van Die Bote voorgoed zal veranderen. Aanvankelijk lijkt de door de wol geverfde Sota ook de nieuwe ontwikkelingen en stormen heelhuids te doorstaan, maar dat is buiten de moderne social media gerekend die enkele verkeerd begrepen (of onbewust misplaatste) opmerkingen te baat neemt voor een publieke afrekening. De orchestraties, waarvan Stefan ook slachtoffer lijkt te worden, zijn duidelijk van binnen Die Bote georchestreerd en hebben als doel een wissel van macht te creëren onder het mom van vernieuwing, verjonging en modernisering.
Die overduidelijke kritiek op cancelcultuur zal door sommigen als een karikatuur beschouwd worden, maar het kan niet ontkend worden dat in zijn laagste vorm sociale media wel degelijk karaktermoorden pleegt, blind voor de levens die het kraakt. Aansluitend lijkt het begrip voor de gemiddelde Duitser nog versterkt te worden in de manier waarop het (Europees) landbouwbeleid kop van jut is bij monde van Theresa’s klaagzangen. Als bestuurder van een noodlijdende boerderij ziet ze zichzelf continu geconfronteerd met nieuwe regels en voorwaarden die het haar onmogelijk maken haar boerderij draaiende te houden. De financiële zorgen en de behoefte voor althans een deel van haar personeel een steunpilaar te zijn zetten bovendien een druk op haar huwelijk, die niet verbetert door haar intensieve contacten met Stefan.
Het begrip voor Theresa’s situatie wordt wel enigszins bemoeilijkt door het feit dat ze net als Stefan heel koppig en eigengereid weigert buiten haar eigen leefwereld en denken te kijken en te aanvaarden dat ook wie geen boer is, met maatschappelijke en persoonlijke problemen krijgt te maken. In tegenstelling tot Stefan die vooral een man van mooie woorden en (pseudo)hoge idealen is, is ze meer een vrouw van daden en dreigt ze op haar manier evenzeer verloren te lopen in radicale groepen. Wat beide gemeen hebben, is dan ook een idee dat de huidige maatschappij veranderd kan worden en dat zij degene zijn die dat op zijn minst beseffen en misschien wel kunnen bijdragen aan de oplossing. Op die manier worden de kosmopolitische, “verdraagzame” journalist en de kleinstedelijke, “bekrompen” boerin als twee zijden van een medaille geportretteerd.
De auteurs mogen dan wel wat meer sympathie hebben voor de boeren wiens inkomen en leven onder druk staat, het betekent nog niet dat ze vrij spel krijgen. Hun acties leveren niet altijd het gewenste resultaat op, noch zijn ze automatisch goed te keuren. Dat de kritiek op media en cultuur, en bij uitbreiding ook beleidsmakers, scherper is, doet daar weinig aan af. Bovendien leveren de auteurs niet zozeer kritiek op woke, noch op inclusieve denkbeelden, als wel op de manier waarop die gebruikt worden in een schaakspel om macht, waarbij nieuwe spelers onder het mom van vernieuwing net zozeer macht begeren als degene die ze willen vervangen. De rol van sociale media als jury, rechter en beul wordt daarbij meer dan terecht bekritiseerd. Niet geheel verwonderlijk is het net de moreel hoogstaande Stefan die zich als een kameleon weet aan te passen en elke keer weer zijn eigen vel redt.
Tussen werelden krijgt hier en daar kritiek als zou het te karikaturaal zijn, in het bijzonder waar het Die Bote betreft. Dat net cultuurbladen die kritiek hebben, is niet vreemd aangezien zij een van de koppen van jut zijn. Maar veel van Zehs werk heeft een uitgesproken visie, waarbij haar personages niet de meest aangename mensen zijn (denk maar aan de progressieve leraar uit Speeldrift, 2006). Tussen werelden houdt – net als verschillende romans van Zeh – weliswaar een spiegel voor, maar is daarom nog geen doordruk van de maatschappij. Haar romans lezen als een persoonlijke reflectie van de auteur op maatschappelijke tendensen waarbij een uitvergroting niet uitgesloten is. Bovenal echter blijft ze een getalenteerd schrijver, die hier samen met Urban een nieuw waardevol deel aan haar oeuvre heeft toegevoegd.
