In 2020 stierf antropoloog David Graeber (1961) onverwacht tijdens een verblijf in Venetië aan een alvleesklierontsteking. Graeber verwierf vooral bekendheid na de publicatie van zijn vijfde boek Schuld: de eerste 5000 jaar (2011), waarin hij een alternatieve blik gaf op de principes van ruileconomie, schuld en de manier waarop de staat een rol speelde. Het boek stelde de nodige vragen bij de bestaande ideeën rond het ontstaan van zowel schuld als de ontwikkeling van de latere economische principes.
Graeber, die zijn anarchistische ideeën en sympathieën nooit onder stoelen of banken stak, onderbouwde zijn werk met de nodige bronnen, maar werd door een aantal critici verweten deze selectief te interpreteren. In zijn volgende werken, The Utopia Of Rules: On Technology, Stupidity, And The Secret Joys Of Bureaucracy (2015) en Bullshit Jobs: A Theory verlegde hij zijn focus naar moderne fenomenen waarbij zijn activisme (nog) duidelijker naar voren kwam. In het in 2013 verschenen The Democracy Project: A History, A Crisis, A Movement verhaalde Graeber zijn ervaringen met de Occupy Wall Street-beweging waarbinnen hij actief was. Hij stierf drie weken na het finaliseren van The Dawn Of Everything: A New History Of Humanity (2021), dat postuum verscheen, net als het in 2023 gepubliceerde Pirate Enlightenment, Or The Real Libertalia.
Beide werken betekenen een terugkeer naar Graebers academische werk, waarbij hij de bestaande, breed wetenschappelijke gedragen visie in vraag stelt aan de hand van allerlei studies, publicaties en origineel bronnenmateriaal. Het begin van alles: een nieuwe geschiedenis van de mensheid schreef hij samen met archeoloog David Wengrow over een periode van ruim tien jaar, terwijl Piratenverlichting: zeerovers, zelfbestuur en de verborgen oorsprong van de Verlichting ontstond vanuit de vraag een artikel over koningschap te schrijven, en gefinaliseerd werd in 2013. Wat beide werken vooral gemeen hebben, is dat ze vragen stellen bij het bestaande idee over de verlichting en haar ontstaan en rol in de geschiedenis. Graeber verwijst in Piratenverlichting overigens zelf naar het project dat hij met Wengrow opgestart heeft en waarbinnen hij ook dit werk plaatst. Hierin omschrijft hij beide boeken als een “dekolonisering van de verlichting” – een volgens hem hedendaagse, trendy term.
In het bijzonder in Piratenverlichting maakt Graeber dan ook duidelijk dat een aanval op “oude, witte mannen” om die reden weinig waardevol is. Niet alleen blijft de focus op diezelfde auteurs liggen, maar voorts wordt er geen breder plaatje beschouwd waardoor de werelden als strikt gescheiden blijven bestaan terwijl de waarheid veel complexer is. Graeber noch Wengrow denken dan ook in puur “het Westen versus de rest”, maar zien interacties en kruisbestuivingen waarbij ze moderne varianten op het ideaal van de nobele wilde (Rousseau) dan wel de wereld van mens tegen mens (Hobbes) in vraag stellen. De laatste decennia bewijst steeds meer onderzoek immers dat het gekende narratief zoals dat onder meer gepopulariseerd werd door Jared Diamond (Guns, Germans And Steel: The Fates Of Human Society, 1997), Steven Pinker (o.a. The Better Angels Of Our Nature, 2011 en Enlightment Now, 2018) en Yuval Noah Harari (Sapiens: A Brief History Of Humankind, 2011) te simplistisch en reducerend is.
Het begin van alles
Met bijna zevenhonderd pagina’s is Het begin van alles het meest ambitieuze van de twee, meer nog omdat Graeber en Wengrow reflecteren over het ontstaan van politiek, eigendom, slavernij, de opkomst (en afwijzing) van agricultuur, steden en democratie. Hierbij stellen beide auteurs zoals gezegd vragen bij het overheersend discours, omdat dit ook gevolgen heeft voor hoe over de huidige samenleving en politieke constellaties nagedacht wordt. Een van de hoofdthema’s doorheen het werk is dan ook dat er nooit een ideaalbeeld van een egalitaire maatschappij bestaan heeft. Tezelfdertijd betekent dat evenwel geen goedkeuring van ongelijkheid, veeleer is het zo dat van bij het begin van wat de mensheid genoemd kan worden, samenlevingen en gemeenschappen experimenteerden met allerlei maatschappijvormen en dat verschillende ervan naast en door elkaar konden bestaan.
De eerste hoofdstukken behandelen het idee van ongelijkheid zoals dat in Europese intellectuele kringen beschouwd werd vanaf de 18e eeuw en hoe dit in contrast stond met hoe sommige native Americans hun samenleving organiseerden. Die laatsten waren in gesprekken met Europeanen kritisch over het Europese model van repressie. Een kritiek die zou overgenomen worden door verlichtingsdenkers, maar hervormd door eigen belangen en door de nadruk te leggen op een onafwendbare evolutie van jager-verzamelaar naar landbouwer en ten slotte stedeling. Die evolutie is echter een vals narratief, zo menen Graeber en Wemgrow, waarna ze via verschillende hoofdstukken trachten aan te tonen dat de opkomst van steden niet automatisch tot een verlies aan rechten of de opkomst van een heersende klasse hoeft te leiden (het zogenaamde dominante narratief).
Ook het idee van de agrarische revolutie waarbij de mens op een kleine groep na het jagerverzamelaar-bestaan voorgoed achter zich liet, beschouwen ze als niet correct. Via verschillende voorbeelden tonen ze aan dat maatschappijen naargelang het seizoen een van beide verkozen of zelfs de landbouw volledig opnieuw verlieten. Evenzeer kon een koningschap seizoensgebonden zijn, kon de macht van een heerser louter symbolisch of beperkt tot een kleine entourage zijn of zelfs verlaten worden wanneer de omstandigheden wijzigden. Deze en andere ideeën worden gestaafd aan de hand van voorbeelden over de hele wereld, die via archeologische vondsten en dergelijke onderbouwd worden. Voor beide auteurs leidt de uitgebreide studie en analyse dan ook tot de conclusie dat het huidige samenlevingsmodel modern van aard is en een historische aberratie. Wat ze omschrijven als een rigide, hiërarchische en gebureaucratiseerde maatschappij, is het gevolg van een monopolie op geweld, informatie en politiek.
Graeber en Wengrow zijn van mening dat op een relatief laat moment in de geschiedenis dat model ontstaan is en dat het een blijvende, rigide invloed heeft verworven. Voor hen is het met andere woorden niet een vraag naar het ontstaan van ongelijkheid maar wel naar hoe en waarom de mens niet langer in staat is met verschillende maatschappijmodellen te experimenteren en waarom bepaalde vrijheden opgegeven zijn ten voordele van de huidige, beknechtende samenlevingsvorm. De anarchistische insteek van beide auteurs mag hier dan wel duidelijk in naar voren komen, op zich is hun vraag wel legitiem. Het begin van alles roept dan ook op om opnieuw na te denken over alternatieve maatschappijvormen en te aanvaarden dat het idee dat de mensheid in haar geschiedenis een lineair pad bewandelde als een mythe te beschouwen veeleer dan als een wetenschappelijke realiteit.
Piratenverlichting
Graeber finaliseerde Piratenverlichting al in 2013 nadat hij besloten had om naar eigen zeggen een lang artikel uit te werken tot een kort boek. Het thema, de verschillende etnische groepen en “koninkrijken” in Madagascar, was voor Graeber een terugkeer naar zijn doctoraatsonderzoek in de eerste helft van de jaren negentig dat eveneens Madagascar als focus had. Het boek is veel minder omvattend dan Het begin van alles, waardoor hij veel meer in detail kan gaan en langer stil staat bij de bronnen en thema’s. Graeber wil hier opnieuw bepaalde denkbeelden en stellingen bijstellen rond een piratenkoninkrijk dat gesticht zou zijn op de oostkust van Madagascar in het begin van de 18e eeuw.
Hoewel in Europese kringen aan het bestaan ervan niet getwijfeld werd, met piraat Henry Avery als stichter-koning, heeft het befaamde koninkrijk op zich nooit bestaan. Ook de utopische, egalitaire staat Libertaria, vermeld in A General History Of Pyrates (1724), heeft nooit bestaan, maar net als voor het koninkrijk geldt, heeft de legende wel haar wortels in de realiteit. Piraten hadden immers uitvalsbasissen in Madagascar en samen met de Malagassiërs werd er wel degelijk geëxperimenteerd met verschillende maatschappijvormen en bestuursstelsels. Na een uitgebreide inleiding waarin Graeber het idee van het piratenkoninkrijk en de utopische staat historisch situeert en de nodige vraagtekens bij de realiteit ervan stelt, maar ook wijst op hoe de “protoverlichtingsidealen” wel degelijk aanwezig waren, gaat hij uitgebreider in op wat er waarschijnlijk werkelijk aan de hand was. Hierbij deelt hij het werk op in drie delen, waarbij achtereenvolgens het verhaal vanuit piraten- en Malagassisch opzicht beschreven wordt om te eindigen met het hoofdstuk Piratenverlichting.
In de eerste twee hoofdstukken ligt de nadruk op een aantal individuen, alsook op de positie van vrouwen nadat de piraten geland waren, en die elkaars voornaamste bondgenoten werden bij het versterken van hun machtspositie. Een egalitaire maatschappij in zijn meest strikte definitie was er met andere woorden niet, maar van een koningschap zoals dat in Europa bekend was, was evenmin sprake. De verschillende groepen waren in sterke mate van elkaar afhankelijk voor hun voortbestaan en kenden dan ook allerlei rituelen en afspraken om een zekere vorm van gelijkheid en rechtvaardigheid te verzekeren. Het derde en laatste hoofdstuk is bijna exclusief gewijd aan Ratsimilaho, zoon van een piraat en de Malagassische koningin, die effectief koning werd en een eigen rijk bestuurde. Net als in de vorige twee hoofdstukken benadert Graeber de overgeleverde tijdsdocumenten met een kritische blik en vult ze aan met de huidige kennis van zaken, waarbij hij ook zijn interpretatie geeft.
Hoewel Piratenverlichting niet de brede scoop van Het begin van alles heeft, mogen ze inderdaad als twee delen van eenzelfde project beschouwd worden. In beide gevallen worden de verlichting en haar ideeën niet alleen kritisch benaderd, maar ook geplaatst tegen andere periodes in de geschiedenis waarin niet alleen gelijkaardige ideeën bestonden maar ook hoe die met denkers en intellectuelen binnen verlichtingskringen in dialoog gingen en hen beïnvloedden. De kritiek die op eerdere werken van Graeber geleverd werd, geldt ook voor deze boeken. Want ook al wordt Het begin van alles in brede kring positief ontvangen, toch is er ook de kritiek dat Graeber en Wengrow net zo goed selectief te werk gaan dan wel vanuit een beperkt aantal bronnen hun eigen conclusies trekken. Zowat iedereen is het er evenwel over eens dat beide auteurs een indrukwekkend werk geschreven hebben, ondersteund door een uitvoerig onderzoek en bronnenapparaat dat ook binnen de academische wereld de nodige resonanties zal kennen.
Met het vroegtijdig overlijden van David Graeber is een belangrijke stem binnen de antropologische en ruime academische wereld verloren gegaan. Graeber wist als weinig anderen zijn eigen anarchistische en activistische visie te koppelen aan een doorgedreven academisch en rigoureus onderzoek, waardoor het voor critici moeilijk was om zijn werk af te doen als louter ideologisch geïnspireerd. Graeber zal mede om die reden gemist worden als belangrijke, tegendraadse stem in het debat. Gelukkig blijft zijn werk overeind staan en dwingt het zelfs zijn critici om op een nieuwe manier naar de geschiedenis te kijken, of op zijn minst het dominante discours bij te stellen. Het begin van alles is een postuum meesterwerk, dat samen met Piratenverlichting een laatste maal deze unieke denker aan het woord laat.
