Even bondig als krachtdadig kondigde Panamarenko in 2005 ter gelegenheid van zijn vijfenzestigste verjaardag zijn pensioen aan, via een eenvoudig faxbericht. Bij het aanbreken van 2015 en met zijn vijfenzeventigste verjaardag voor de deur, wijdt M HKA een overzichtstentoonstelling aan deze kunstenaar die vooral het universum waarin hij zich beweegt in beeld tracht te brengen.
Curatoren Hans Willemse en Bart Debaere lijken na een eerste oppervlakkig bezoek aan de tentoonstelling te hebben gekozen voor het concept van een traditioneel overzicht van leven en werk van de kunstenaar. Schijn bedriegt echter, want de tentoonstelling wordt georganiseerd in het kader van Antwerpen ‘14-’18, een herdenkingsproject voor de Eerste Wereldoorlog. Het verwondert dan ook niet dat de expo naast het dichterlijke universum waarin Panamarenko als actief kunstenaar leefde, vooral uitgaat van het unieke en vernieuwende karakter van zijn werk. Soms lijkt het wel alsof vliegende objecten en duikboten recht uit het strijdgewoel van de Groote Oorlog komen.
Veel van de tentoongestelde werken zijn al bij het grotere publiek gekend, maar toch lijken ze zo fris en revolutionair dat ze net uit het brein van de kunstenaar – die tegelijkertijd uitvinder, technieker, filosoof en visionair is – zouden kunnen zijn gesproten. De grootste verdienste van de tentoonstelling is dan ook de (her)beleving van het nieuwe, dat vooral stoelt op het feit dat in Panamarenko’s universum niets is wat het lijkt en er continu een beroep wordt gedaan op de verbeelding.
De interne structuur van de tentoonstellingsruimten binnen M HKA bemoeilijkt hier en daar de opstelling. Het geheel opent met een fase in de loopbaan van Panamarenko die minder bekend is bij het publiek, namelijk toen hij in de jaren zestig optrad als gangmaker van groeperingen en straatoptredens. De volgende fase, die van de Silent Objects waarin hij eind jaren zestig dichterlijk te werk gaat met stille objecten, staat wat afgezonderd van de rest opgesteld.
De twee volgende fases, die zich allebei in de jaren zeventig situeren en waarin Panamarenko zich toelegt op grote en minder grote vliegende en gevleugelde tuigen enerzijds, bekend onder de naam Fixed-Wings & Zeppelins, maar anderzijds zijn onderzoek doet naar rotatiesnelheid en hefkracht, behoren tot de boeiendste delen van de expo. Hier komt het wetenschappelijk onderbouwde en experimentele karakter van zijn oeuvre tot uiting. Elk werk is er vergezeld van hopen berekeningen, formules en schaalmodellen. Wie goed luistert, kan er de hersenen van de visionair horen werken. Weinig andere kunstenaars weten een kunstwerk op te bouwen vanuit een probleemstelling, daarna het probleem helemaal te analyseren, de band te maken met de wetenschap, deze vervolgens te bestuderen en toe te passen. Enkel een creatief genie kon dit realiseren.
De stap naar de hogere ruimte is op dat moment relatief klein. In de jaren tachtig probeert Panamarenko koortsachtig een methode te vinden om vliegende schotels buiten de dampkring en het bereik van de zwaartekracht te krijgen. Inderdaad, Lift the machine, zoals dit deel heet. Wanneer de ruimte haar geheimen heeft prijsgegeven, wordt in de jaren negentig de stap naar de diepe zee gezet, via instrumenten om de diepten te meten en uiteindelijk duikboten en vliegboten te ontwerpen. De tentoonstelling toont tegelijkertijd ook via vroege schetsen aan dat de principes hiervan Panamarenko al bekend waren in de late jaren zestig. Recyclage van concepten en principes op technisch gebied vormen één van de constanten in zijn oeuvre. Ook dit beklemtoont de expo verdienstelijk.
Pas tijdens het einde van zijn kunstenaarsloopbaan concentreert Panamarenko zich op robotica. De eindvisie van de kunstenaar toont het besef dat alle uitvindingen net zoals de tank in Wereldoorlog I, de teleurgang van het mens-zijn wel eens als vervelend neveneffect zouden kunnen hebben. Het formuleren van deze conclusie is niet alleen moedig, maar tevens de bekroning van een overzichtsexpo die, veel meer dan een geheel van fases, een inzicht biedt in een heel universum. Universum en kunstenaar lijken op het einde één en ondeelbaar. De aanwezigheid van de kunstenaar via fragmenten uit televisiereportages verduidelijkt vele inzichten. Woorden verheffen de techniek tot inzicht in een universum.
Panamarenko Universum loopt nog tot 22 februari 2015 in M KHA.
