In De bedelaar en andere verhalen leren we Portugals grootste schrijver van de twintigste eeuw kennen op een atypische manier. Hoewel hij er veel geschreven heeft, kunnen Fernando Pessoa’s kortverhalen bezwaarlijk tot zijn bekendste werk gerekend worden. Wat deze bundel vooral leert, is dat het ook niet zijn beste werk construeert. Vooral de Pessoa-adept zal met dit boek een verrijkende aanvulling in huis halen, andere lezers houden zich best bij de poëzie.
Van Fernando Pessoa verscheen de voorbije jaren een prachtige reeks bij uitgeverij De Arbeiderspers. Met elk nieuw deel van de poëzie werd het duidelijker hoe terecht het was dat deze twintigste-eeuwse Portugese schrijver zo mooi werd uitgegeven. Van alle genres die de schrijver beheerste, vormen zijn gedichten de kern. Die schreef hij niet alleen in eigen naam, maar ook onder die van zijn heteroniemen of literaire persoonlijkheden Alberto Caeiro, Alvaro de Campos en Ricardo Reis. Het overgrote deel van de poëzie werd op meesterlijke wijze vertaald door August Willemsen. Qua proza is Pessoa vooral bekend van Het boek der rusteloosheid, een verzameling aantekeningen die werden gemaakt door het heteroniem Bernardo Soares en die een overstijgend geheel vormen en op die manier tot de absolute wereldliteratuur behoren. Dit boek werd op sublieme wijze vertaald door Harrie Lemmens, die ook wel bekend is van zijn vertalingen van José Saramago. Een meer geschikte vertaler voor het Nederlands kan De bedelaar en andere verhalen zich niet wensen. Deze bundel met twaalf kortverhalen werd overigens samengesteld door Ana Maria Freitas, die ook tekent voor een wat academisch nawoord.
Voor- en nawoord waarschuwen zowel voor het fragmentarische als het statische karakter van de verhalen. Statisch betekent hier dat de schrijver filosofische reflecties als verhaal presenteert door ze te laten beginnen met een korte dialoog en waarin verder niets gebeurt. Dat ze losstaan van een groter geheel en hiaten bevatten, is wat bedoeld wordt met fragmentarisch. De eerste drie verhalen zijn van die aard. Filosofisch tot daartoe, maar dat de consequentie en logische opbouw die dit genre vereist verder ontbreekt, is lastig. Daardoor start het boek nogal moeizaam. Gelukkig is het dromerig-speculatieve in deze mijmeringen zo geënt op de melancholie en psychologie van Pessoa dat ze op hun plaats zijn. Ook stilistisch hebben de verhalen wat te bieden, maar de poëzie en Het boek der rusteloosheid beschaduwen deze prestatie. Ideëel breken deze eerste verhalen uit de bundel een lans voor de stoïcijnse leer van onthechting en ascese, vaak overhellend naar het fatalisme van een niet-handelen. De mogelijkheid van de droom of het niet-werkelijke wordt meanderend en met sombere tinten uitgewerkt.
Het eerste verhaal met een dramatische plotgestuurde component, tegelijk het langste, is “De pelgrim”. De vertelstem is hier bijzonder bekwaam maar helaas wordt de inhoud na enkele bladzijden afgewerkt met het louter opsommen van de verdere feiten. Zoals zo vaak kon Pessoa zijn vooropgestelde plan niet veredelen. De meester van het onvoltooide beperkte zich het best tot de korte vorm van het gedicht of misschien tot de verhalen die slechts een drietal bladzijden beslaan. Zo vervolgt het boek met een zevental etsen waarin de toon begrijpelijker, de taal transparanter en de sfeer ironisch-lichter is. Uiteraard is het moeilijk om binnen een concrete proza-context iets wezenlijk te zeggen op zo’n kort bestek. Dat geeft soms flauwe verhalen zoals “Echtgenoten” of sterker-suggestieve zoals het Beckettiaanse “De grammofoon”.
De bedelaar en andere verhalen biedt dus een gevarieerd aanbod van verhalen, een door Fernando Pessoa levenslang beoefend genre, over de literaire persoonlijkheden heen. Misschien verdienen Pessoa’s iets langere en afzonderlijk verschenen teksten Het uur van de duivel en De stoïcijn hier ook een vermelding. Toch is het kwaliteitsverschil in vergelijking met de poëzie frappant. Daarom begint de nieuwe lezer van Pessoa best niet bij dit boek. De adept zal in de verhalen echter een mooie aanvulling vinden, dat een bewijs levert van Pessoa’s stilistische finesse en zijn grote complexiteit.
