Het vertrouwen in de katholieke Kerk brokkelt na recente pedofilieschandalen en doofpotoperaties overal in de westerse wereld gestaag af, maar het instituut met haar medewerkers, opvattingen en eeuwenoude rituelen en gebruiken blijft Stijn Fens al sinds zijn jeugd fascineren. Vaticanië is een leerrijk en tegelijk ook onderhoudend boek dat een uitermate boeiende inkijk biedt in het reilen en zeilen binnen het kleinste onafhankelijke land ter wereld.
Stijn Fens, zoon van de gerenommeerde literatuurcriticus en essayist Kees Fens en de man achter de RKK-televisieprogramma Kijk het Vaticaan is als Vaticaan-watcher heel goed vertrouwd met de Eeuwige Stad (oppervlakte: 0,44 km² oftewel 65 voetbalvelden), die in 1929 een onafhankelijk statuut verkreeg met het Verdrag van Lateranen, afgesloten tussen Pius XI en Mussolini. Fens blijkt bovenal een meeslepend verteller te zijn: zo doet hij met gevoel voor spanning kond van het laatste conclaaf van april 2005, waarbij meteen ook boeiende geschiedenislessen worden opgediept. Zo duurde het in de 13de eeuw bijna drie jaar eer een paus werd gekozen en sloten de inwoners van Viterbo, een residentiestadje voor pauzen in de buurt van Rome, het kardinalencollege op en zetten hen op water en brood om hiermee de uitkomst van de pausverkiezing te bespoedigen. Misschien een ideetje voor de in het slop zittende regeringsonderhandelingen in België?
De komst van de eerste Nederlandse paus, de korzelige duitenkliever Adrianus VI, was ook al geen onverdeeld succes. Als hij na een pontificaat van iets meer dan een jaar komt te overlijden, reageert de bevolking van Rome opgelucht. De vaak opmerkelijke geschiedenissen van kardinalen, de meest exclusieve herenclub ter wereld, zijn ook niet te versmaden: de prinsen der Kerk waren door hun liederlijke en luxueuze leven niet altijd even geliefd onder de Romeinse bevolking en sommigen van hen waren betrokken bij moordcomplotten tegen de Pontifex Maximus. Ook over enkele huidige kardinalen spaart Fens zijn kritiek niet: zo was kardinaal Angelo Sodano een vertrouweling van de Chileense militaire junta. Toch wordt de indruk soms gewekt dat Fens — om geen bruggen achter zich te verbranden — meermaals voorzichtig blijft. Zo vermeldt hij bijvoorbeeld niet dat de Chileense kardinaal Jorge Medina Estévez — de man die in 2005 de ’Habemus papam’-woorden uitsprak en die het in december 2008, tijdens een mis ter nagedachtenis aan Augusto Pinochet (!), presteerde de show van de popster Madonna als "wellustig, een smet voor de mensheid en een belediging naar God" te typeren — op goede voet met de omstreden dictator stond.
De auteur is echter zeker niet blind voor de arglistigheden, kuiperijen, postjesjagerij, grenzeloze ambitie en het nepotisme binnen de enclave. Het blijven mensen die elkaar zo veel mogelijk vliegen proberen af te vangen. Zo was Ratzinger enkele maanden voor de dood van Karol Woytila al naarstig met zijn campagne in de weer.
Fens smokkelt een gepaste dosis humor en vermakelijke anekdotes zijn boek binnen.
De dolce far niente-mentaliteit binnen het Vaticaan of de verstikkende bureaucratie van het ministaatje, geen onderwerp is de Vaticaankenner te veel. Fens pakt uit met enkele luchtige weetjes over de apotheek van Vaticaanstad (zo komen we te weten dat het best verkopende product een middel tegen aambeien is; Viagra en anticonceptiemiddelen gaan er begrijpelijkerwijze niet over de toonbank) en de criminaliteitscijfers (de hoogste ter wereld, met 1,5 misdaden per inwoner; 90 procent van de gevallen blijft onopgelost). Verder wordt met kennis van zaken over zowel de Zwitserse Garde als over eenvoudige medewerkers zoals de sampietrini, de bewakers van de Sint-Pieter, geschreven.
Fens’ fascinatie is aanstekelijk en heel wat vragen komen aan bod: hoe verloopt de voorbereiding van een audiëntie? Wat zijn de bevoegdheden van het hoofd van de katholieke Kerk? Wat gebeurt er met brieven die voor de paus zijn bestemd? Hoe ziet de dagindeling van de kerkvorst eruit? Antwoorden op dergelijke vragen worden afgewisseld met laagdrempelige leukigheden over de opvolger van Petrus: zo is Joseph Ratzinger verknocht aan Fanta en is zijn favoriete tv-programma Commissaris Rex, een Oostenrijkse serie over een schrandere herdershond.
Ook de Vaticaanse media (o.a. de krant L’Osservatore Romano en radio Vaticana) worden door de vaticanist Fens kritisch doorgelicht en doen soms, in hun strijd tegen de boze buitenwereld, denken aan het regime in Pyongyang . Tegenwoordig wordt er gepodcast, gefacebookt en getwitterd en heeft het Vaticaan een eigen YouTube-kanaal. Fens somt tevens enkele uitglijders (b.v. de commotie rond de opheffing van de excommunicatie van Lefebvriaan en negationist Richard Williamson of pauselijke uitspraken over het condoomgebruik) op; het zijn pijnpunten die door het Vaticaan vaak vergoelijkend als "onhandige communicatie" worden afgedaan.
"De Kerk veroordeelt homoseksualiteit en een deel van de priesters die in het Vaticaan werken en die dit standpunt aan de wereld moeten verkondigen, is zelf homoseksueel. Bij een gemiddelde pausmis op het Sint-Pietersplein lijkt het of er meer homo’s aanwezig zijn dan bij de jaarlijkse Gay Pride in Amsterdam", zo stelt Fens, en hij staaft deze boude stelling met cijfers van psychiater Richard Sipe: alleen al in het Vaticaan zou 30 tot 50 procent homo zijn. Daartegenover plaatst de Vaticaan-watcher de homohaat van het Vaticaan, of zoals kardinaal John Foley – – die door Fens nochtans als een beminnelijk man wordt omschreven – – het harteloos verwoordde: "Aids is a natural sanction for certain types of activities". Het "immanente rechtvaardigheid"-gezwam van ongeleid projectiel André Léonard is dus verre van origineel. Vaticanist Fens plaatst zelf enkele ironische opmerkingen tegenover de Vaticaanse antihomo-houding. Fens erkent dat deze seksuele geaardheid ("achterom gaan", zoals dat in het Vaticanees heet) voor het Vaticaan een open zenuw is.
Het laatste hoofdstuk behandelt de pedofilieschandalen, die volgens de Vaticaanse staatssecretaris, kardinaal Tarcisio Bertone, eerder verbonden zijn met – — het laat zich al raden — – homoseksualiteit. Fens schetst de aanloop naar april 2010, toen de misbruikschandalen in Europa in alle hevigheid losbarstten en er hier te lande een abrupt einde aan de carrière van Roger Vangheluwe kwam, gevolgd door de ontluisterende Danneels-tapes en de Commissie-Adriaenssens.
Na de uitzinnige krantenkop "Wir sind Papst’ in de Duitse boulevardkrant Bild lijkt de populariteit van Joseph Ratzinger op apengapen te liggen, maar kritiek kan hem amper deren. Volgens Fens is Benedictus XVI een paus die wel luistert, maar toch zijn eigen zin doet. Fens – – en met hem andere Vaticaan-veteranen – – lijkt met de koers die het Vaticaan momenteel vaart ook zelf het spoor bijster te zijn, en zelf uit hij zijn verontwaardiging en verbijstering bij de toespraak van kardinaal Sodano, die op paaszondag 2010 de berichtgeving over pedoseksueel misbruik binnen de Kerk als laster en roddel afwees.
Bewijzen voor het pauselijk toedekken van kindermisbruik zijn er volgens Fens niet, maar of dit klopt valt te betwijfelen: er duiken immers meer en meer documenten op die het tegendeel lijken te bewijzen. Zo zou het Vaticaan, blijkens een brief die in handen van de Ierse tv-zender RTE is gekomen, in 1997 aan Ierse bisschoppen de opdracht hebben gegeven om gevallen van pedofilie niet door te geven aan het gerecht. Het wordt volgens kerkcritici tijd om de huidige paus, die deze richtlijn als prefect van de "Congregatie voor de Geloofsleer" (wat enkele eeuwen voordien simpelweg de Inquisitie heette) mee opstelde, ter verantwoording te roepen.
Welke richting het Vaticaan na de dood van Ratzinger – – de man is tenslotte al 84 jaar – – zal uitgaan, valt nog af te wachten. Een zinnig mens mag dan wel meewarig het hoofd schudden bij zoveel irrationaliteit, obscurantisme, absolutisme, wereldvreemde en abjecte morele standpunten en kerkelijke dogma’s die veelal empathie met slachtoffers of nabestaanden in de weg staan, Fens spreidt nog een zekere mildheid tentoon en vindt dat het — de omerta van de Heilige Stoel ten spijt – – de hoogste tijd is voor openheid en hervormingen.
