De koning van de gefictionaliseerde biografie binnen de Nederlandse letteren? Dat moet haast Arthur Japin zijn. Na romans waaronder Kolja (over Tchaikovsky), Vaslav (naar het leven van danser Nijinsky), De gevleugelde (rondom het wedervaren van vliegenier Santos-Dumont) en een resem andere titels, breit de schrijver met Wat stilte wil een nieuw kapittel aan zijn reeks kronieken over opmerkelijke levens.
Voor Wat stilte wil zoomt Japin in op een minder gekende naam: Anna Witsen. Als telg uit een aristocratische familie wordt zij eind 19e eeuw verhinderd een carrière in de kunsten te realiseren. Zingen is nochtans haar passie, en wanneer zij als een blok valt voor het genie van Julius Röntgen, de Nederlands-Duitse componist en uitvoerder wiens werk vandaag nog af en toe op de pupiters belandt, is haar overgave compleet en haar ambitie schier oneindig. Haar milieu dwarsboomt echter haar gevoel, de elitaire code verdraagt niet dat een vrouw zich ‘verlaagt’ tot het performen voor de verzamelde bourgeoisie. Het is natuurlijk een paradox van jewelste: de rijkelui mogen hoge cultuur en artisticiteit savoureren en bekritiseren, maar er zelf deel van uitmaken betekent, althans voor een vrouw, zich degraderen op de sociale ladder. Voor Anna heeft dat erg kwalijke gevolgen, zoals Japin genadeloos neerschrijft in een roman die glashelder de dogma’s van dat tijdsgewricht, dat nog niet eens zo lang achter ons ligt, fileert.
Taboes benoemen en zo mogelijk doorbreken doet Japin al sinds het begin van zijn carrière. In Kolja liet de schrijver zich bijvoorbeeld expliciet uit over de doodsoorzaak van Tchaikovsky. Die werd namelijk tot zelfvergiftiging gedwongen door zijn naaste kameraden, die een schandaal naar aanleiding van een homoseksuele escapade niet zagen zitten. Ook Nijinsky zet Japin neer als een figuur die zijn tijd ver vooruit was, en er uiteindelijk door de era waarin hij leefde het zwijgen toe deed, omdat hij het onmogelijk achtte zijn kunst te verzoenen met de barbarij die in naam van de beschaving werd bedreven op het Europese vasteland. Tevens heeft Japin in De gevleugelde oog voor de ongrijpbare erotische moraal van die tijd, waarin homofiele relaties publiekelijk werden veroordeeld, maar er clandestien toch mee door konden, kortom door de vingers werden gezien. In zekere zin is Japin op die manier een chroniqueur geworden van de homo-erotische gemeenschap, want zijn romans zwijgen vraagstukken rond gender en geaardheid niet dood, wel integendeel. Dat er in het Rusland van vandaag nog altijd met schroom over Tchaikovksy’s amoureuze leven gesproken wordt, voor zover dat thema al te berde kan worden gebracht, is immers niets minder dan hallucinant.
Hoewel Japin het in Wat stilte wil kort heeft over de tumultueuze verhouding tussen Willem Kloos en Albert Verweij, blijft homo-erotiek als onderwerp deze keer quasi volledig achterwege. Is dat de reden waarom dit boek minder persoonlijk, minder intens, minder doorwrocht aanvoelt dan enkele van Japins eerdere titels? Anders dan voormelde romans, waarin Japin telkens via originele vertelstandpunten en wisselende perspectieven tot een rijkgeschakeerd portret van zijn protagonisten komt, is dit boek als het ware homogener qua verhalend standpunt en daardoor gelijkmatiger als verhaal. Dat levert een gestaag opgebouwde spanning op die culmineert in een hartroerende finale – daar heeft Japin in zijn ettelijke boeken nooit problemen mee gehad.
Hoewel onderhoudend en aandoenlijk, zal Wat stilte wil alleszins minder bijblijven dan Japins eerdere werk. Toch is het een roman die meer dan gemiddelde aandacht verdient, omdat onze verworvenheden vandaag allesbehalve evident zijn in het licht van wat zich in het recente verleden nog vlakbij (in casu Amsterdam en omstreken) heeft afgespeeld. Het is te veel gezegd om het boek af te doen als “vintage Japin”, want de kwaliteit overstijgt elke formule. Of liggen de kwalitatieve eisen voor Japin, die inmiddels een dijk van een oeuvre bij elkaar heeft gepend, gewoonweg té hoog – zo hoog dat zelfs een bovengemiddelde roman niet helemaal aan de opgebouwde verwachtingen voldoet?