Vier jaar geleden verscheen er in de prachtige Russische Bibliotheek van Van Oorschot een nieuwe vertaling van de grote epische roman Oorlog en vrede, als deel drie en vier van Tolstojs verzamelde werken. Deze luxueuze editie in twee banden is nu, honderd jaar na Tolstojs dood, opnieuw uitgegeven in ééndelige, goedkopere vorm.
Lev Nikolajevitsj Tolstoj (1828-1910) staat bekend als een van de grootste schrijvers aller tijden. Met zijn twee grote romans Oorlog en vrede en Anna Karenina vestigde hij in zijn eigen tijd reeds faam en alles wat hij schreef of zei kreeg in het negentiende-eeuwse Rusland grote weerklank. Aan Oorlog en vrede begon Tolstoj te schrijven na zijn huwelijk met Sofja Behrs in 1862 en hij was 41 toen hij de roman af had. Later, in de jaren 1870, ontstond Anna Karenina en pas daarna, in 1880, volgt zijn beruchte bekering tot het “christelijk anarchisme” dat de schrijver van zijn vrouw en de kerk zou doen vervreemden.
Het verhaal van Oorlog en vrede speelt zich af in het begin van de 19e eeuw en draait rond Napoleons inval in Rusland, die eindigde met de bijna totale vernietiging van het Franse leger in de helse winter van 1812. In deze context vertelt Tolstoj het verhaal van de adellijke families Rostov en Bolkonski. Geen menselijke gevoelens zijn hen vreemd: vriend- en vijandschap, jaloezie, geldingsdrang, haat en liefde spelen een centrale rol.
Natasja Rostov lijkt voorbestemd voor de onhandige maar trouwhartige Pierre Bezoechov, maar wordt verliefd op zijn dierbare en flamboyante vriend, vorst Andrej Bolkonski. Waar Pierre een eerder naïeve zoeker is naar het wezenlijke van de dingen, is Andrej een sceptische, koele en eerzuchtige aristocraat. Natasja wordt echter verleid door de boosaardige Anatole Koeragin, waarop Andrej in wanhoop afreist om zich dodelijk te laten verwonden in een veldslag. Alvorens te sterven wordt hij nog door Natasja verpleegd en schenkt hij haar vergiffenis. Pierre heeft ondertussen in krijgsgevangenschap gezeten, een periode die zijn loutering inluidt, en maakt opnieuw zijn opwachting om Natasja’s man te worden.
Oorlog en vrede dankt zijn status van grootste meesterwerk uit de Russische literatuur niet alleen aan de verhalende en beschrijvende elementen maar ook aan het reflectief genie van zijn schrijver die zich over onderwerpen als de aard en betekenis van de geschiedenis buigt, alsook over het probleem van de vrije wil. Zo ontvouwt Tolstoj in zijn karakterisering van Napoleon en tsaar Alexander I zijn visie op de geschiedenis, waarbij de impact van dergelijke leidersfiguren wordt betwist. De geschiedenis zou desondanks haar eigen weg gaan, ,en het is dan ook zinloos zich daar als individu tegen te verzetten.
In een roman van ruim 1500 pagina’s zijn wat taaiere stukken onontbeerlijk. Vooral door militaire gedeelten moet je je soms wat heen worstelen. Tolstojs eigen vader had deelgenomen aan de veldtocht tegen Napoleon, wat de fascinatie van de schrijver voor het oorlogsgebeuren kan verklaren. Bovendien was Tolstoj, evenals zijn broer, een tijdje in legerdienst geweest in de Kaukasus, meer bepaald in de veldartillerie. Maar zelfs in de militaire beschrijvingen blijft er steeds een grote aandacht voor het individu.
Wat hier zo groots aanvoelt, is hoe het intiem-persoonlijke en het groot-menselijke samenkomen tot een geheel dat een compleet leven lijkt te omvatten. Wie Oorlog en vrede leest, krijgt de fenomenale ervaring dit samengebald leven met grote indringendheid door te maken. Telkens zijn het Tolstojs grote waarnemingsvermogen en gevoel voor kenmerkende kleinigheden, gekoppeld aan een enorm inzicht in de menselijke psyche, die de karakters zo tijdloos maken. Het zijn ook deze zaken die vaak tot de commentaar leiden dat in Oorlog en vrede zo ongeveer alles staat wat een mens nodig heeft.
De nieuwe uitgave bevat de noodzakelijke historische aantekeningen en landkaarten (zoals van de beruchte Slag bij Borodino) en een drempelverlagende “beschrijvende inhoud” die overzichtelijk werkt in deze vuistdikke roman. Ook de lijst van historisch relevante figuren en dramatis personae is handig in een boek met ruim 580 personages. In een nawoord komt nog het ontstaan van Oorlog en vrede aan bod en wordt kort over Tolstojs levensloop verteld. Over de vertaling van Yolanda Bloemen en Marja Wiebes tenslotte niets dan lof en zij kregen hiervoor in 2008 dan ook terecht de Martinus Nijhoffprijs.
Geen redenen om dit tijdloze meesterwerk niet aan te schaffen, er in te verdrinken en als gelouterd lezer terug boven te komen.