In Die Wahlverwandschaften verenigde Goethe zijn oorspronkelijk gevoel voor romantiek met een later in Italië gevonden classicisme. Wat de titel ook laat vermoeden aan chemische experimenten, "…het eigenlijke onderzoeksobject van de mensheid, is de mens." Dankzij de uitstekende nieuwe vertaling van Ria van Hengel heeft niemand nog een reden om zich dit meesterwerk uit 1809 te ontzeggen.
Het verhaal speelt zich af binnen het idyllische kader van een landgoed met een groot park. Eduard en Charlotte, de op middelbare leeftijd zijnde eigenaars van het domein, nodigen "de kapitein", een jeugdvriend van de man, en Ottilie, het nichtje van de vrouw, uit om hen te laten delen in hun comfortabele omstandigheden. Al gauw blijkt de affiniteitenleer uit de chemie ook toepasbaar op menselijke verhoudingen en wordt Eduard verliefd op de fragiele, mooie Ottilie en Charlotte op de kapitein. Tegenover het stormachtige van Eduard, staat de bedachtzaamheid van Charlotte. Als de echtelieden met hun hartstochtelijke gedachten bij hun nieuwe geliefden zich een laatste keer verenigen, resulteert dit via een meer metafysische verwantschap in een kind met de trekken van Ottilie en de kapitein. Het is dit kind dat ervoor zorgt dat wat als een voorzichtig drama begint, geleidelijk ontspoort in een tragedie.
Onderweg ontmoeten we een aantal magnifieke nevenpersonages die zorgen voor meer diepgang, verhaalontwikkeling, variatie en illustratie. Hoe lang blijven de serene en kunstzinnige architect, de edelmoedige assistent, de egocentrische Luciane of de hilarische bemiddelaar Mittler in het hoofd van de lezer rondspoken! Goethe is enorm trefzeker in zijn psychologische typering en door aforistische dagboekfragmenten van Ottilie in de roman te verwerken krijgt alles nog meer diepte. Dit dagboek biedt op een abstracte manier kijk op de innerlijke wereld van Ottilie en bevat tegelijk mijmeringen over de mens als natuur- en cultuurwezen, intermenselijke verhoudingen, het kunstenaarschap,… Het zijn onder andere deze momenten, waarin zich Goethes diepe wijsheid manifesteert, die het boek de liefdesroman laten overstijgen.
De titel van de vorige Nederlandse vertaling was "Natuurlijke verwantschap", maar doet die geen afbreuk aan een specifieke dimensie van het boek? Met het meer wetenschappelijke Affiniteiten wordt de onontkoombaarheid van de aantrekkingskracht tussen man en vrouw beter gevat. In het begin van het boek luidt het nog: "Deze gelijkenissen ?met de chemie? zijn leuk en amusant, en wie speelt niet graag met analogieën? Maar de mens staat toch zoveel trappen hoger dan die elementen." Hoe strikt de morele grenzen het instituut huwelijk ook afbakenen, toch blijkt geen enkele rationele overweging stand te kunnen houden tegen de natuurlijke aantrekking. Het is alsof de mens hier geen vrije wil meer heeft, zoals de elementen in een proefbuis. Deze onherroepelijkheid neemt in Goethes drama eigenlijk de gestalte van het noodlot aan: "Verstand en deugd, plicht en al wat heilig is, versperren het tevergeefs de weg."
Die Wahlverwandschaften heeft later kunstenaars van diverse strekkingen beïnvloed. René Magritte haalde er de inspiratie voor zijn schilderij Les affinités electives uit 1933. Staat de kooi voor de morele wetten en opvattingen van de burgermaatschappij en het reusachtige ei daarin voor de hartstochtelijke liefde die gedoemd is niet te kunnen ontluiken? Het boek werd ook verfilmd door de gebroeders Taviani als Le affinita elettive. Door Gerrit Komrij werd er een theaterbewerking gemaakt met als titel Het chemisch huwelijk. Men weet ook dat Thomas Mann het boek vijf keer las toen hij werkte aan zijn — even tragische — Dood in Venetië. Zou de grote vormelijkheid daar voor iets tussenzitten? We zien Goethe inderdaad meesterlijk de fasen van het drama hanteren, met beheerste integratie van symboliek, spiegeling en anticipatie. Zaken die we in Manns geniale kleinood ook terugvinden.
Reden genoeg dus om naast Goethes Het lijden van de jonge Werther en Faust ook dit hoogtepunt van de Duitse literatuur te lezen.
