Je kent ze wel, het soort boeken dat eigenlijk te veel weegt om comfortabel te kunnen lezen. Het type turf waarvan de ouderdom niet alleen geestelijke inspanning vergt, maar waarvan de vingers na verloop van tijd ook beginnen tintelen omdat de handen niet gemakkelijk om de kaft heen kunnen geslagen worden. Is Jeugdherinneringen, een bundeling van drie autobiografische romans van de hand van Maxim Gorki, een dergelijke titel? Ja en nee. Ja wat het uitwendige karakter betreft, nee wanneer men over de inhoud spreekt.
Ongeveer een eeuw gelden is het dat Maxim Gorki, die eigenlijk door het leven ging als Aleksej Maksimovitsj Pesjkov, voor het eerst zijn jeugdherinneringen aan het papier toevertrouwde. De auteur was toen al een stuk in de veertig, maar zijn verleden werkte nog steeds sterk door. Het sociale onrecht dat hem werd aangedaan, in de gedaante van een naar hedendaagse maatstaven gruwelijk strenge opvoeding, werd indertijd nog steeds gedoogd als zijnde een praktijk waar kinderen nu eenmaal doorheen moesten om als evenwichtige volwassenen in de harde Russische samenleving te kunnen functioneren. Is het toevallig dat Gorki daartegen van leer trekt, net op het moment dat zijn natie op het punt staat een grote politieke omwenteling te maken? De Russische revolutie zit eraan te komen, en misschien illustreert Gorki’s roman Kinderjaren dat die revolutie in de kunsten werd voorbereid. Want is het niet ongeveer gelijktijdig dat Kazimir Malevich met zijn haast wrede symbolen de figuratieve, verhalende en comfortabele schilderkunst dood verklaart? Kortom: wanneer Lenin uiteindelijk aan de macht komt, is dat een politieke bevestiging van wat de kunsten — ook de klassieke muziek trouwens — al lang duidelijk hebben gemaakt: dat het tijd is voor een nieuw bestel, een bestel dat Lenin zelf inricht. Toch zou het nog jaren duren vooraleer een grondige mentaliteitswijziging plaatsvond voor wat de opvoeding van jonge Sovjetburgers betrof. Met andere woorden, Gorki’s roman is aan zijn doel voorbij geschoten? Niets is natuurlijk minder waar, want behalve een boek dat maatschappelijk stelling neemt, is het een fenomenaal voorbeeld van literatuur waarin de realiteit tot materiaal voor fictie wordt gesmeed. Zoveel jaar na datum prijkt Kinderjaren niet zomaar nog altijd ergens bovenaan in lijstjes met de belangrijkste Russische literatuur van begin 20ste eeuw. De typerende Russische zin voor epiek, de liefde voor het alledaagse ritueel, en de werkelijk fantastische portrettering van personages: het zijn kwaliteiten die moeten beschouwd worden, en die volledig los staan van de sociale positie die het boek een eeuw geleden heeft ingenomen.
Over zijn Kinderjaren heeft Gorki weliswaar geen ruim achthonderd bladzijden geschreven. In deze uitgave bij het privédomein — boeken uitgegeven in een relatief kleine druk, met een intimiteit waardoor de lezer altijd weer het gevoel krijgt dat het om de diepste zielenroerselen en de belangrijkste ontboezemingen van auteurs gaat — wordt het eerste deel van de trilogie over zijn eerste twintig levensjaren gekoppeld aan de twee andere delen. Interessant, want daar waar het eerste deel overgaat in Onder de mensen, zet Gorki eigenlijk de stap naar de volwassenheid. Hij moet, door de tragische levensloop die zijn familie trof, ineens zelf in zijn onderhoud voorzien, en wordt genoopt tot het creatief aan elkaar rijgen van jobs die hem beter dan wel minder goed liggen. Het is in deze barre omstandigheden dat Gorki uitgroeit tot de mature schrijver die hij later zal worden: iemand die talloze wateren heeft doorzwommen, die het klappen van de zweep kent, die de Russische mentaliteit van nabij heeft gezien, die met zijn neus op het feit werd gedrukt dat er in de 19e eeuw moest gevochten worden om de eindjes aan elkaar te kunnen knopen. De strijd die zijn jonge leven was, zet Gorki liefdevol op papier, echter in de volle wetenschap hoeveel bloed, zweet en tranen het hem allemaal heeft gekost. Onder de mensen is zeker geen verheerlijking, wel een integer, aandoenlijk portret van een kind onderweg naar de volwassenheid, iemand die liefdes opvat, onder andere voor de kunsten. In Mijn universiteiten, waarin Gorki beschrijft hoe de universiteit van Kazan zijn aanvraag tot toetreding afwijst, gaat de auteur verder op zijn elan van intellectueel die dicht bij de mensen wil blijven staan. Hij leeft en ademt met het gewone volk. Niet in de artificiële wereld van de kennis, wel tussen pot en pint legt Gorki het fundament voor zijn onvolprezen oeuvre. Mijn universiteiten is hiervan een prachtige weergave.
Alles samen is de trilogie een meeslepende tocht doorheen diverse situaties, eigenlijk even onwaarschijnlijk als menig fictieve biografie. Het boek mag dan ongemakkelijk in de hand liggen, het kost moeite om deze driedubbele romanbundel terzijde te schuiven. En als zelfs verkrampte handen de lezer geen parten meer spelen, ja dan betekent dat iets. Heel wat zelfs…
